در چند هفته گذشته موضوع خصوصی شدن شرکت ملی انفورماتیک مجددا توسط رسانهها به بحث داغ حوزه بانکی تبدیل شد این در حالی است که خصوصیسازی بهعنوان یک راهبرد توسعهای برای همه فعالان و کارشناسان اقتصادی کشور امری پذیرفتهشده است، اما نحوه اجرای این اصل در بیش از یک دهه گذشته باعث شده بسیاری از کارشناسان اقتصادی خواستار توقف آن شوند. البته برخی از کارشناسان معتقدند با توجه به اینکه این شرکت اشراف کاملی بر اطلاعات مربوط به مبادلات بانکی و همچنین خدمات غیرمستقیم و پوششی سوییفت برای بانکهای تحریمی دارد، بیم آن میرود که با واگذاری این شرکت به بخش خصوصی نهتنها حریم شخصی، بلکه امنیت اقتصادی و به تبع آن امنیت ملی به خطر افتد.
از سویی دیگر برخی دیگر نیز معتقدند اگر این شرکت خصوصی شود بسیاری از نگرانیها در خصوص اصلاح نظام کارمزد ورود به کسب و کار شرکتهای بانکی و خیلی از موضوعات دیگر برای همیشه حل خواهد شد. در هر حال مجددا خصوصی شدن شرکت ملی انفورماتیک در هفته گذشته باعث شد مخالفان و موافقان این خصوصیسازی به واسطه ارتباطات رسانهای که دارند تمام قد به دفاع از نظریات خود در رسانهها بپردازند. در گزارش پیش رو وقایع هفته گذشته را مرور کردهایم که میخوانید.
خروج از لیست واگذاری نیاز به مصوبه هیات دولت دارد
در پی تکذیب واگذاری شرکت ملی انفورماتیک توسط روابط عمومی بانک مرکزی، مشاور رییس سازمان خصوصیسازی گفت: شرکت ملی انفورماتیک در فهرست واگذاری قرار دارد اما اولویت واگذاری برای سال ۹۸ نیست و خروج این شرکت از لیست نیازمند مصوبه هیات وزیران است.
البته این در حالی است که بانک مرکزی با انتشار اطلاعیهای ضمن تایید این نکته که شرکت ملی انفورماتیک جایگاه حاکمیتی دارد، اعلام کرد که با توجه به اینکه شرکت ملی انفورماتیک وابسته به بانک مرکزی جایگاه حاکمیتی در فناوری اطلاعات بانکی دارد، قبلا مخالفت بانک مرکزی با واگذاری آن به وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام شده است. لذا واگذاری شرکت ملی انفورماتیک به بخش خصوصی در دستور کار بانک مرکزی نیست.
مخالفت بانک مرکزی ملاک تصمیمگیری برای واگذاری نیست
در این خصوص جعفر سبحانی مشاور رییس سازمان خصوصیسازی، با بیان اینکه شرکت ملی انفورماتیک در فهرست نهایی واگذاریهای سازمان خصوصیسازی است، گفت: واگذاری شرکت ملی انفورماتیک در اولویتهای واگذاری برای سال ۹۸ قرار ندارد.
وی افزود: طی چند ماه گذشته، هیات واگذاری به جز تعیین ۱۸ شرکت بزرگ برای واگذاری به صورت بلوکی و نقدی بر مبنای قیمت پایه بورس، دیگر ورودی به حوزه قیمتگذاری نداشته است.
سبحانی بیان کرد: اینکه بانک مرکزی اعلام کرده این شرکت واگذار نمیشود و با این موضوع مخالفت کرده است، نمیتواند ادله درستی برای خروج این شرکت از فهرست واگذاری باشد، برای این امر باید مصوبه هیات وزیران گرفته شود؛ بنابراین نام این شرکت در فهرست واگذاری است ولی اولویت واگذاری در سال ۹۸ نیست.
وی توضیح داد: همه شرکتهایی که دولت نباید در آنها بنگاهداری کند قبلا در شورایعالی اجرای سیاستهای کلی اصل ۴۴ قانون اساسی در سه گروه دستهبندی شده و در فهرست واگذاری قرار گرفتند و هر ساله این فهرست پالایش میشود به این صورت که یا نام شرکتی با مصوبه هیات وزیران از فهرست خارج میشود همچون خروج دو باشگاه استقلال و پرسپولیس در سال ۹۴ از فهرست واگذاری یا در فرایند واگذاری توقف دو یا سه ساله داده میشود.
مشاور رییس سازمان خصوصیسازی تصریح کرد: بسیاری از شرکتهای مادر تخصصی تمایلی به واگذاری شرکتهای تحت مالکیت خود ندارند و معمولا در برابر واگذاری مقاومت میکنند اما با توجه به اینکه «واگذاری» قانون است، لاجرم باید شرکتهای حاضر در فهرست واگذار شوند، اما همان گونه که گفته شد شرکتهای مادرتخصصی میتوانند درخواست کنند که روند واگذاری، یک تا دو سال جهت اصلاح ساختار متوقف شود. بنده اطلاعی از نامهنگاری بانک مرکزی برای توقف فرایند واگذاری شرکت ملی انفورماتیک ندارم؛ اما اگر بانک مرکزی خواهان خروج کامل این شرکت از فهرست است باید از هیات وزیران مصوبه اخذ کند.
سهم دولت در شرکت ملی انفورماتیک ۴۹ درصد است
سبحانی یادآور شد: زمانی که شورایعالی اصل ۴۴ گروهبندی شرکتها را تعیین کرد نوع شرکت از لحاظ حاکمیتی یا تصدیگری مشخص شد، به عنوان مثال روزنامه ایران، خبرگزاری ایرنا و سازمان صدا و سیما، بانک مرکزی و بانک ملی حاکمیتی اعلام شدند و در فهرست واگذاری قرار نگرفتند؛ اما قطعا در آن زمان شرکت ملی انفورماتیک به عنوان یک شرکت حاکمیتی شناسایی نشد و به همین دلیل در فهرست واگذاری قرار گرفت.
وی تصریح کرد: هر شرکتی که دولت در آن از یک تا ۱۰۰ سهم داشته باشد، باید واگذار شود؛ سهم دولت در شرکت ملی انفورماتیک حدود ۴۹ درصد است.
وظایف تصدیگری واگذار میشود نه حاکمیتی
دبیر شورایعالی اصل ۴۴ قانون اساسی با اشاره به ابهامات واگذاری شرکت ملی انفورماتیک بانک مرکزی، گفت: در مورد شرکت انفورماتیک بایستی تاکید کرد که قبل از واگذاری، وظایف تصدیگری و حاکمیتی شرکت تفکیک شده که این فرایند ممکن است تا دو سال نیز طول بکشد.
محمد دهقاندهنوی در پاسخ به پرسشی درباره تکذیب واگذاری شرکت ملی انفورماتیک از سوی بانک مرکزی، بهرغم اینکه این شرکت در لیست واگذاریها است، گفت: ممکن است برخی شرکتها هم وظایف تصدیگری داشته باشند و هم وظایف حاکمیتی که در این موارد واگذاری با چالش روبهرو بوده و عملا این فرایند طولانی خواهد شد.
وی افزود: بر این اساس آن بخشی از وظایف که حالت حاکمیتی دارد باید از صف واگذاری خارج شده و مابقی وظایف و ساختار شرکتهای دولتی واگذار شود که این موضوع را هیات واگذاری باید تشخیص بدهد.
معاون وزیر اقتصاد با اشاره به ابهامات مطرح شده درخصوص واگذاری شرکت انفورماتیک بانک مرکزی گفت: به هر حال همانطور که اشاره شد وظایف تصدیگری شرکتها به بخش خصوصی واگذار خواهد شد هرچند این فرایند ممکن است زمانبر باشد و یک یا دو سال طول بکشد.
دبیر شورای اصل ۴۴ قانون اساسی تاکید کرد، بایستی قبل از واگذاری وظایف تصدیگری و وظایف حاکمیتی شرکتهای دولتی از یکدیگر تفکیک شود و در نهایت تمام وظایف تصدیگری شرکتهای دولتی به بخش غیردولتی واگذار خواهد شد.
وی ادامه داد: ممکن است وظایف حاکمیتی این شرکت با توجه به ماهیت آن به تشخیص هیات واگذاری، در اختیار بانک مرکزی جمهوری اسلامی قرار گیرد.
به گفته دهنوی، وزیر اقتصاد، وزیر دادگستری، رییس اتاق بازرگانی و رییس اتاق تعاون، اعضای اصلی هیات واگذاری هستند و همچنین سازمان بورس، شورای رقابت در کنار سازمان خصوصیسازی در این هیات بدون حق رای عضو هستند.
قرار نبود شرکت ملی انفورماتیک وارد امور اجرایی شود
شرکت خدمات انفورماتیک تنها وظیفه خود را اجرای سیاستهای فناوری از سوی بانک مرکزی نمیداند و گاه به رقیبی برای سایر شرکتهای فعال در حوزه فناوری تبدیل میشود و تا جایی پیش میرود که به دلایل اختلافنظر با معاونان فناوری منجر به قطع رابطه آنها با بانک مرکزی میشود.
طهماسب مظاهری که سال ۱۳۸۶ به بانک مرکزی آمد، معاونت فناوریهای نوین بانک مرکزی را راهاندازی کرد و محمدحسین مهرانی را در رأس این معاونت قرار داد. تیرماه ۱۳۸۹ بود که رسانهها اعلام کردند؛ محمدحسین مهرانی، معاون سابق فناوریهای نوین بانک مرکزی به دنبال برخی اختلافنظرها با مسوولان ارشد بانک مرکزی در هفته گذشته برکنار شد و فعلا سید محمود احمدی، دبیر کل بانک مرکزی سرپرستی این معاونت را بر عهده دارد.
در خصوص دلایل برکناری مهرانی هم مسایل متعددی مطرح شد؛ بحث مگاپیاسپیها، بحث مربوط به تشکیل و انحلال کارگروه رفع مشکلات کارتخوانها و همچنین وضعیت حاکم بر بانکداری الکترونیکی و اختلافنظرهایی که در این خصوص وجود داشت.
همانطور که گفته شد پس از مهرانی، محمود احمدی دبیرکل بانک مرکزی که یکی از پابرجاترین دبیران کل بود، با حفظ سمت مسوولیتهای این معاونت را برعهده گرفت و تقریبا در نیمی از دوران ۱۰ ساله دبیرکلی خود بهطور همزمان این را مسوولیت نیز بر عهده داشت. تقریبا یک سال پس از انتصاب ولیاله سیف به ریاست کلی بانک مرکزی و تعیین علی کرمانشاه بهعنوان معاون فناوریهای نوین بانک مرکزی، مسوولیت احمدی با بازنشستگی او در این حوزه پایان یافت.
حضور علی کرمانشاه، عضو هیات علمی دانشگاه شریف در این معاونت دو سال به طول انجامید. سال ۱۳۹۶ ولیاله سیف ضمن تشکر و موافقت با درخواست کنارهگیری کرمانشاه، ناصر حکیمی را به سرپرستی معاونت فناوریهای نوین تعیین کرد.
علی کرمانشاه در متن درخواست استعفا، رسیدگی به وضعیت اداری خود در دانشگاه صنعتی شریف را از جمله دلایل این درخواست عنوان کرده بود. اما شاید اگر بیشتر جستوجو کنیم یا از حافظه تاریخی خود کمک بگیریم به موارد دیگری برخورد کنیم که دال بر رفتن علی کرمانشاه از این معاونت باشد.
همان موقع علی کرمانشاه معاون فناوریهای نوین بانک مرکزی، انتقاداتی به شرکت خدمات انفورماتیک داشت؛ وی اعلام کرده بود: هماکنون فعالیت شرکت خدمات انفورماتیک به گونهای شده که در برخی جاها محصول به مشتریان خود ارایه میدهد و یک جاهایی وارد بازار رقابتی شده است، شأن بانک مرکزی و شرکت خدمات انفورماتیک به عنوان بازوی اجرایی بانک مرکزی بالاتر از وارد شدن به فضای رقابتی است. ما باید بسترساز باشیم. درست همانطور که از ابتدا حرکت کردیم. شرکت خدمات انفورماتیک در ابتدای شکلگیریاش بسترساز بود. ما باید زیرساختها را برای بخش خصوصی فراهم کنیم و آنها با استفاده از این زیرساختها سرویس و خدمات به مشتریان خود ارایه دهند.
معاون فناوریهای نوین معتقد است: بانک مرکزی از این پس فقط برای سرویسهای خودش باید از شرکت خدمات انفورماتیک استفاده کند. اگر بانکها بخواهند ظرفیت آیتی خود را گسترش دهند باید از شرکتهای آیتی بخواهند این کار را انجام دهد. حتی اگر شرکت خدمات انفورماتیک پروژههای آیتی بانک مرکزی را اجرا میکند نیز باید از بخش خصوصی کمک بگیرد. شرکت خدمات باید خود را در بخش مدیریتی و حاکمیتی جای دهد. شرکت خدمات باید به مرتبهای برسد که کر نفروشد، بلکه زیرساخت مورد نیاز برای توسعه کر را در اختیار بانکها و شرکتهای خصوصی فعال در این زمینه بگذارد.
او در این مصاحبه اعلام میکند: همه معتقدند شرکت خدمات انفورماتیک باید به جایگاه حاکمیتی خود بازگردد و وظیفه پیادهسازی پروژههای کلان را بر عهده گیرد؛ باید توان ارایه زیرساخت به بخش خصوصی را داشته باشد. اگر شرکت خدمات بتواند از برخی کارهای خود آزاد شود، بسیار سادهتر میتواند اجرای پروژههای کلان را بر عهده گیرد.
در این گزارش آمده بود، علی کرمانشاه معاونت فناوریهای نوین بانک مرکزی درصدد کوچکسازی شرکتی برآمده که سالها است بانک مرکزی آن را بزرگ کرده است. حال اینکه چگونه میتوان این اسب سرکش را لگام زد خود ماجرایی دیگر است.
تکرار یک داستان
پس از علی کرمانشاه، ناصر حکیمی تصدی این معاونت را بر عهده گرفت. او در این مدت با چالشهای متعددی مواجه بود که مهمترین آن این اواخر موضعگیری بانک مرکزی درخصوص کاربرد رمزارزها و تبادلات آن در کشور بود. به هرحال ناصر حکیمی هم بعد از دو سال رفت. بعد از رفتن حکیمی، یکی از گمانهها این بود که اختلافات معاونت فناوری اطلاعات با شرکت خدمات انفورماتیک و شرکتهای زیرمجموعه آن منجر به رفتن حکیمی از بانک مرکزی شده است. اما چرا شرکت خدمات انفورماتیک موجب چنین اختلافنظرهایی شده که درنهایت منجر به اتمام همکاری دو معاون فناوری بانک مرکزی شده جز محمود احمدی که علاوه بر دبیرکلی به مدت ۱۰ سال در این معاونت هم حضور داشته است؟ برای پاسخ به این سوال باید نگاهی بیندازیم به اینکه شرکت خدمات چه تاریخچهای دارد و ارتباط آن با بانک مرکزی چیست؟
درباره سید مصطفی الهی بنیانگذار خدمات انفورماتیک
شرکتهای ملی انفورماتیک و خدمات انفورماتیک که از آنها به عنوان بازوهای اجرایی بانک مرکزی در حوزه فناوری اطلاعات یاد میشود، ریشهشان بازمیگردد به ایدههای دکتر سید مصطفی الهی، در زمانی که مشاور دکتر مرحوم محسن نوربخش رییسکل وقت بانک مرکزی بود.
الهی درباره تاسیس این شرکت میگوید: «از آنجا که بانک مرکزی خود نمیتوانست شرکت تاسیس کند و در آن زمان احساس میشد؛ اگر قصد داشته باشیم سازمان مستقلی ایجاد کنیم آن هم با شرایط خاص خود بهگونهای که تحت تاثیر فرهنگ جاری اداری نباشد؛ لازم بود شرکتی در قالب سازمان جدیدی تاسیس شود؛ به همین دلیل بانک مرکزی با انعقاد تفاهمنامهای با سازمان برنامهوبودجه یک شرکت از سازمان برنامهوبودجه که زیرمجموعه شرکت دادهپردازی بود خریداری کرد و بهاینترتیب شرکتی که به تشخیص کارشناسان حقوقی منعی هم نداشت تحت نام شرکت ملی ابتدا خریداری شد و بعدها در دل این شرکت، شرکت بهنمایان و بهسازان جهت اجرای طرح جامع اتوماسیون بانکی تاسیس شد و در ادامه نام شرکت خدمات انفورماتیک را برای خود برگزید.
او درباره دولتی یا خصوصی بودن این شرکت میگوید: بحث خصوصی و دولتی بودن شرکت یکی از مواردی بود که آثار و تبعات بسیاری داشت. در نهایت باید به این نتیجه میرسیدیم که شرکت دولتی یا خصوصی است؛ به همین منظور از وزارت دارایی استعلام کردیم؛ معاونت حقوقی وزارت اقتصاد و دارایی اعلام کردند که چون از بودجه دولت استفاده نمیکند و اکثریت سهام آن متعلق به بانک مرکزی نیست و بخشهایی از آن برای بانک ملی است؛ بنابراین شرکت دولتی به شمار نمیآید.
بانک مرکزی وارد میشود
مهران شریفی، رییس اسبق اداره نظامهای پرداخت بانک مرکزی نیز در گفتوگویی راجعبه فعالیت شرکت ملی خدمات میگوید: در دهه ۷۰ شرکت ملی و خدمات انفورماتیک برای اتوماسیون بانکها تاسیس شدند؛ منتها در حد شرکت ماندند و کار ملی نکردند و صرفا کارهای پیمانی چند بانک را به انجام رساندند. وقتی قرار است کار به صورت ملی انجام شود، بدون سیاستگذاری و برنامهریزی و تدوین نقشه راه ممکن نیست و یک شرکت نمیتواند این کارها را بکند. برای مثال، مدیریت شتاب تا زمانی که با بانک صادرات بود، مانعی در برابر توسعه آن بود. فعالیت این شرکتها در دهه ۷۰، در واقع نقطه شروع فنی کار است؛ اما برای کار ملی کفایت نمیکرد. باید بانک مرکزی میآمد و مدیریت را در دست میگرفت و برنامهریزی و سیاستگذاری میکرد. لذا میتوان گفت بانک مرکزی در دهه ۸۰ خلأ حضور خود را به عنوان نهاد سیاستگذار پولی حس کرد و وارد کار توسعه بانکداری الکترونیکی در سطح ملی شد.
او میگوید: «در زمینه تصدیگری، بانک مرکزی، نهادی انتفاعی نیست و هیچ وقت به دنبال تصدی دائمی نبوده است. تجربه میگفت اگر قرار است حرکتی در کل نظام بانکی رخ بدهد، باید به سردمداری بانک مرکزی باشد وگرنه حرکتی شکل نمیگیرد. البته پروژهها بعد از بلوغ، قابل واگذاری به یک گروه قوی هستند؛ گروهی که بتواند کاری به آن اهمیت و آن درجه از حساسیت را پشتیبانی کند. وظیفه بانک مرکزی سیاستگذاری و نظارت است؛ اما در حوزه فناوری اطلاعات بانکی این شائبه وجود دارد که به دلیل انتفاع خوبی که دارد، به سمت تصدیگری رفته است. برای مثال در طرح شاپرک، ۴۰ درصد سهام، مربوط به بانک مرکزی است و این باعث میشود بخش خصوصی که در دهه ۸۰ وارد این صنعت شده، به حاشیه رانده شود.
بانک مرکزی به لحاظ اساسنامه به هیچوجه دنبال سود نیست، به دنبال اصلاح نقطه ضعف سیستم است و از طرف دیگر باید نظارت داشته باشد تا هدف رساندن زیرساخت پرداخت الکترونیکی به سراسر کشور و رسیدن کیفیت خدمات به نقطه قابل قبول تحقق یابد. اما اینکه این هدف چگونه پیادهسازی شود، جای بحث دارد باید کار کارشناسی شود و نظرات فعالان صنعت گرفته شود تا تصمیم اتخاذ شده از وزانت لازم برخوردار باشد.
. از شیر مرغ تا جان آدمیزاد
از این گفتهها اینطور برمیآید که شرکت خدمات انفورماتیک به عنوان شرکتی در زیرمجموعه بانک مرکزی شکل میگیرد و بعد از آنکه فعالیت آن به انجام پروژههای چند بانک محدود میشود، بانک مرکزی دست به کار میشود و برای توسعه بانکداری الکترونیکی در سطح ملی مدیریت تمام و کمال شرکت خدمات را برعهده میگیرد. حالا اگر به صفحه معرفی شرکت خدمات انفورماتیک سر بزنید، وظایفی فراتر از توسعه بانکداری الکترونیکی خواهید دید. طراحی و تولید نرمافزارهای تخصصی تا ایجاد و گسترش شبکه اختصاصی مخابراتی، عرضه و تولید دستگاههای خودپرداز (ATM) و پایانه فروش (POS)، ارایه خدمات مورد نیاز بانکها بهصورت برونسپاری (Outsourcing) و خلاصه آنطور که در بخش معرفی سایت آورده شده سبد کاملی از راهحلها، محصولات و خدمات را به مشتریان خود عرضه میکند.
حالا با وجود تمام این خدماتی که از سوی این شرکت ارایه میشود از آن به عنوان بازوی فناوری بانک مرکزی یاد میشود و این در حالی است که این شرکت تنها وظیفه خود را اجرای سیاستهای فناوری از سوی بانک مرکزی نمیداند و گاه به رقیبی برای سایر شرکتهای فعال در حوزه فناوری تبدیل میشود و تا جایی پیش میرود که به دلایل اختلافنظر با معاونان فناوری منجر به قطع رابطه آنها با بانک مرکزی میشود.
حال سوال اینجا است که این بازوی فناوری در ادبیات مدیریتی به چه معنا است و آیا این بازو در حال حاضر و با وجود مسایلی که پیش آمده عامل همکاری بوده یا ضدهمکاری و انحصارگر؟
جمع بندی
اینکه گفته میشود شرکت ملی انفورماتیک به دلیل در اختیار داشتن شبکههای حاکمیتی نباید خصوصی شود حرف درستی نیست زیرا در موضوع خصوصی شدن شرکت مخابرات ایران نیز همین نگرانیها وجود داشت که در نهایت با اتفاقنظر در خصوص برخی موضوعات حاکمیتی این شرکت خصوصی شد.
باید بپذیریم که شرکتهای زیرمجموعه شرکت ملی انفورماتیک به دلیل در اختیار داشتن شبکههای شتاب و شاپرک درآمد بسیار زیادی از این محل دارند به نحوی که حتی مدیران این شرکتها ارایه خدمات به بانکها در حوزههای کربنکینگ و سرویسهای دیگر را چیزی جز دردسر نمیبینند و حاضر هستند تمامی اینها را واگذار کنند و البته در این موضوع نیز اختلافنظرهایی وجود دارد.
یکی دیگر از موضوعات مهمی که شاید با خصوصی شدن این شرکت بالاخره گره مشکلش باز شود اصلاح نظام پرداخت کارمزد است زیرا به اعتقاد کارشناسان تا زمانی که بانک مرکزی به واسطه درآمدی که از محل کارمزدها دارد، بازنگری در مدل فعلی کارمزد امکانپذیر نخواهد بود. در انتها نیز این میزان مقاومت در مخالفت با خصوصی شدن یک شرکت دولتی آن هم در شرایطی که دولت تصمیم به واگذاری امور به بخش خصوصی دارد، منطقی به نظر نمیرسد مگر در این شرکتها چه منافعی جز نگرانیهای امنیتی که آنها نیز قابل حل هستند وجود دارد که این همه مقاومت در برابر واگذاری شرکت ملی انفورماتیک وجود دارد.