روز چهارشنبه ششم شهریورماه، آقای آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در توییتی -که کاری با ادبیات و عبارات خاصش نداریم- گزارش عملکرد یک‌ساله دوم این وزارتخانه در دولت دوازدهم را منتشر کرد.با توجه به دعوت «جدی» آقای وزیر از مخاطبان به مطالعه و بررسی این گزارش و ارائه بازخوردهای آن، بنده نیز آن را دانلود و مطالعه کردم.
در همان نگاه اول، در کمال حیرت و شگفتی از حجم خارج از استاندارد غلط‌های املایی و ویرایشی گزارش، تصمیم گرفتم آن را بررسی بیشتری کرده و نتایج را منعکس کنم. لذا تا نزدیک سپیده‌دم به این کار پرداخته و در پایان، گزارش بررسی را در قالب یک «رشته‌توییت» در حساب شخصی خود در توییتر منتشر نمودم.
البته در همین ابتدا باید تأکید کنم که کاری که من انجام دادم تنها یک بار مطالعه دقیق گزارش مذکور و استخراج ایرادات آشکار آن -که از خودِ گزارش درمی‌آمد- بود؛ وگرنه چه بسا با بررسی بیشتر و راستی‌آزمایی اطلاعات منتشره در گزارش و مقایسه آنها با اطلاعات منابع دیگر، «گاف»های خیلی بیشتری از آن‌چه منتشر شد در گزارش وجود داشته باشد.
با توجه به استقبال زیادی که از «رشتو»ی منتشره شد، تصمیم گرفتم این بار در مرحله دوم همان بررسی موشکافانه مورد اشاره را هم انجام دهم و با تجمیع حاصل کار با کار مرحله قبل و البته در نظر گرفتن نکاتی که کاربران محترم دیگر گوشزد کردند، نهایتاً یک «بررسی جامع» از گزارش مذکور تهیه کرده و منتشر کنم. آن‌چه می خوانید، ماحصل کار است.
بررسی گزارش
گزارش عملکرد یک‌ساله دوم وزارتخانه در ۴ بعد کلی زیر بررسی شده است:
الف) ایرادات مربوط به محتوای فنی گزارش
ب) داده‌های بی‌ارزش یا بی‌ربط به موضوع گزارش
ج) غلط‌های املایی پرشمار
د) مشکلات ناشی از عدم ویراستاری
الف) ایرادات مربوط به محتوای فنی گزارش
- اساساً ضروری‌ترین لازمه یک گزارش قابل اعتنا -که در آن به اطلاعات آماری اشاره و ارجاع شده- این است که منابع این اطلاعات و آمارها اعلام شده باشد که متأسفانه در گزارش مورد بررسی چنین نیست! در واقع این گزارش سرشار از اطلاعات و آمارها و اعداد و ارقام است، ولی بدون منبع و سند!
- جالب است بدانید این ارائه آمار بدون منبع و سند، باعث تناقضاتی در گزارش نیز شده است. مثلاً در صفحه ۹، زیرساخت فیبر نوری کشور ۷۰ هزار کیلومتر عنوان شده و در صفحه ۱۲ گزارش، ۲۴۰ هزار کیلومتر! این یعنی ۲۴۳ درصد اختلاف ناقابل در یکی از قابل‌احصاترین آمارهای وزارتخانه! شاید متولیان محترم نگارش این گزارش، طول هر رشته تار فیبر نوری را جداگانه حساب کرده‌اند تا به عدد بزرگ‌تری برسند!
- طبق نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد روستاهای کشور ۶۲۲۸۴ روستا اعلام شده است. حال مشخص نیست چگونه در صفحه ۱۳ گزارش با اعلام تعداد ۳۰۷۷۹ روستا، ادعا شده که ۷۸% روستاهای کشور به شبکه ملی اطلاعات متصل هستند! بر فرض عدم عددسازی، تنها احتمالی که می‌رود این است که حداقلی برای جمعیت روستاها قائل شده باشند و مثلاً بگویند ۷۸% روستاهای دارای بیش از ۱۰۰ نفر جمعیت که در این حالت نیز بدیهی است باید اطلاعات به صورت کامل بیان شود.
- نکته جالب دیگری که یکی از کاربران محترم توییتر به من گوشزد کردند، این بود که در نمودار زیرین صفحه ۱۵ گزارش، دو بار نام استان «گلستان» آمده است! این در حالی است که نام استان‌های «البرز» و «زنجان» در این نمودار وجود ندارد!
- موضوع وقتی جالب‌تر می‌شود که می‌بینیم نام استان زنجان در نمودار قبلی همان صفحه هم نیامده است! سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا استان زنجان اساساً جزء دامنه و قلمرو کاری وزارت محترم ارتباطات قرار دارد یا خیر؟!
- در صفحه ۱۸ آمده که در سال ۱۳۹۷، تعداد ۴۵۰ میلیون تراکنش در بستر دولت الکترونیک انجام شده است. با این نکته که این آمار هم مثل تمامی موارد دیگر فاقد منبع و سند است کاری نداریم، اما گزارش مدعی است که «این به معنای ۴۵۰ میلیون مراجعه حضوری کم‌تر به ادارات است». حتی بر فرض پذیرش آن رقم، هرگز نمی‌توان این مدعا را پذیرفت! متأسفانه بسیاری از خدمات «دولت الکترونیک» در کشور ما شهروندان را از مراجعه حضوری بی‌نیاز نمی‌سازد. از جمله کارت هوشمند سوخت و کارت هوشمند ملی که مراجعه حضوری از فرآیند آنها حذف نشد.
- این که منبع آمار وزارت ICT از تعداد اپلیکیشن‌های ایرانی، تعداد اپ‌های موجود در «کافه بازار» باشد فاجعه است! مدت‌هاست دلسوزان حوزه ICT کشور هشدار می‌دهند که کافه بازار پر است از بدافزار و برنامه‌های مخرب! ولی متأسفانه وزارت ارتباطات ما غیر از این که این قضیه را پی‌گیری نکرده و بر آن نظارت مؤثر ندارد، حتی خودش هم از همین «بازارِ شام»، اطلاعات آماری‌اش را استخراج می‌کند! نکته جالب قضیه اینجاست که گزارش وزارت ارتباطات فقط اطلاعات را از گزارش کافه بازار نگرفته، بلکه حتی زحمت تایپ هم به خود نداده و برای انعکاس اطلاعات، از گزارش کافه بازار اسکرین‌شات گرفته است!! ای کاش مسئولین محترم وزارتخانه در خصوص مفهوم و معنای کلی «گزارش» و روش استخراج و انتشار آمار و حتی ویراستار و تایپیست هم از کافه بازار استعلام و کمک می‌گرفتند!
- گزارش در صفحه ۱۵ از توسعه استارت‌آپ‌ها در مناطق محروم کشور و حتی روستاها صحبت اطلاع می‌دهد که البته خیلی خوب است، ولی آمارها نشان می‌دهد روند توسعه استارت‌آپ‌ها در کشور سال به سال به سمت تهران متمرکزتر می‌شود. در همان گزارش سال ۹۷ کافه بازار که به آن استناد شده، آمده که ۲۸% تعداد توسعه‌دهندگان در تهران مستقر بوده و بیش از ۷۱.۶% درآمد این صنعت توسط همان تهرانی‌ها کسب شده است. جالب است بدانید بعد از خراسان رضوی ۱۱.۸ درصدی، سایر ۲۹ استان دیگر روی‌هم‌رفته فقط در ۱۶.۶% درآمد این حوزه شریکند. اما این قسمت‌های گزارش کافه بازار در گزارش دوستان نیامده است.
- گزارش در صفحه ۱۹، تحت عنوان «خبر خوب»، از رسیدن تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی به بیش از ۲۰ میلیون نفر خبر داده و آن را جزء افتخارات وزارتخانه دانسته است. در این رابطه باید از مسئولان محترم پرسید آیا ۲۰ میلیون کاربر برای پیام‌رسان‌های سروش، بله، بیسفون، ایتا و گپ (مجموعاً) در مقایسه با تعداد بیش از ۵۰ میلیونی کاربران تلگرام (به تنهایی) افتخار دارد؟ بگذریم که در رسیدن به همان تعداد ۲۰ میلیونی -که مشخص نیست امروز چند درصد آنان هنوز کاربر فعال این پیام‌رسان‌ها هستند- نیز «فیلترینگ تلگرام» نقش پررنگ‌تری از اقدامات مسئولین محترم داشته است!
- در بخش «صیانت از حقوق مردم» در صفحه ۲۵ گزارش، کوچک‌ترین اشاره‌ای به کلاهبرداری‌های رایج در اپراتورها (به ویژه در حوزه VAS) نشده که البته این بیانگر صداقت تهیه‌کنندگان گزارش بوده و قابل تقدیر است، چرا که وزارتخانه غیر از اعلام نصفه و نیمه *۸۰۰#، اقدام خاص دیگری در جهت صیانت از حقوق مردم در این باره نکرده است.
- اما جالب اینجاست که در انتهای صفحه ۲۷ و در ادامه بحث استارت‌آپ‌ها، به خدمات VAS هم پرداخته شده و در همان متن هم به کلاهبرداری‌های رایج در این بخش و لزوم صیانت از حقوق مردم نیز اشاره شده است. اما این که در عمل چه کاری انجام شده اعلام نشده است! این در حالی است که آن‌چه از یک «گزارش» انتظار می‌رود، اعلام «فعالیت‌ها»ست و نه اعلام مخاطرات و الزامات!
ب) داده‌های بی‌ارزش یا بی‌ربط به موضوع گزارش
- این که «تعداد» کاربران تلفن همراه هوشمند در ایران بیش از سایر کشورهای خاورمیانه باشد، اساساً ارزش اطلاعاتی و آماری نداشته و چیزی نیست که بتوان به آن افتخار کرد! ایران بعد از مصر دومین کشور پرجمعیت خاورمیانه بوده و لذا اتفاق خاصی نیست اگر بیشترین کاربر را هم داشته باشد! چیزی که در آمارهای این‌چنینی مهم است «ضریب نفوذ» استفاده از تلفن همراه هوشمند در بین جامعه است نه «تعداد» آن. متأسفانه با یک جست‌وجوی ساده می‌توان پی برد که ایران در این زمینه جزء ۵ کشور اول خاورمیانه هم نیست! بگذریم که همان اولین کشور بودن در تعداد هم فقط در منابع داخلی آمده که اساساً روش جمع‌آوری اطلاعات و بالتبع نتیجه تحقیق (۴۸ میلیون گوشی همراه در سال ۲۰۱۷) در آن استاندارد و منطقی نبوده و بیشتر به «تخمین ذهنی یک نفر» می‌ماند. گفتنی است منابع معتبر بین‌المللی مانند Statista و Newzooتعداد کاربران دارای تلفن همراه هوشمند در ایران را کم‌تر از ترکیه می‌دانند.
- در رتبه‌بندی کشورهای جهان بر اساس IDI که در صفحه ۵ گزارش آمده، فارغ از این که این رتبه‌بندی مربوط به سال ۲۰۱۷ بوده و نسبیتی با عملکرد یک‌ساله وزارتخانه ندارد، هوشمندانه به «بیشترین نرخ بهبود شاخص در آسیا» اشاره شده ولی به «رتبه ایران در آسیا» اشاره نشده است! بدیهی است که مقوله «رشد زیاد» می‌تواند ناشی از «عقب‌ماندگی» اولیه باشد، کما این که بیشترین نرخ بهبود شاخص در کل دنیا غیر از ایران -که در رتبه دوم جهانی است- از آنِ کشورهایی هم‌چون «نامیبیا»، «گابن» و «لائوس» است. اگر ایستادن در کنار این کشورها برای مجموعه وزارت ارتباطات افتخار است، باید یک «خدا قوت» به آنان گفت. مشخص است که «رتبه» ایران در آسیا و خاورمیانه ارزش بیشتری از بیشترین نرخ بهبود شاخص دارد. جالب است بدانید ایران در زمینه IDI در آسیا در رتبه هجدهم و در میان ۱۵ کشور خاورمیانه‌ای حاضر در لیست، در جایگاه نازل دوازدهم خاورمیانه قرار داشته و فقط از سه کشور مصر، فلسطین و سوریه وضعیت بهتری دارد!
- بسیاری از مطالب گزارش، از جمله کل مطالب صفحات ۶، ۷، ۸، ۲۸، ۲۹ و بسیاری از موارد دیگر، در عین انعکاس برخی مطالب ارزش‌مند، ارتباطی با موضوع گزارش که «عملکرد یک‌ساله وزارتخانه» است ندارند!
- علاوه بر مورد قبل، بسیاری از آمارهای ارائه شده مربوط به ۶ سال گذشته، ۴ سال گذشته، ۳ سال گذشته، ۲ سال گذشته و حتی مورد عجیب «از سال ۹۶ تا ۹۷» و مورد عجیب‌تر «چشم‌انداز پیش رو» هستند! در حالی که باید طبق عنوان گزارش، عملکرد «یک سال» گذشته (از مرداد ۹۷ تا مرداد ۹۸) ارائه می‌شد.
ج) غلط‌های املایی
اولین چیزی که با دیدن این گزارش خیلی توی ذوق می‌زند، غلط‌های املایی زیاد آن است! غلط املایی -آن هم با این تعدادفراوان- در یک متن علمی -هر چه‌قدر هم که شامل محتوای مفیدی باشد-، باعث بی‌ارزش شدن متن می‌شود. چه برسد به این که متن مذکور از طرف یک نهاد رسمی بالادستی منتشر شده باشد!
در بررسی انجام شده بیش از ۳۰ غلط املایی (به غیر از مشکلات ویرایشی و ویراستاری) در گزارش دیده شد که نزدیک به آمار فاجعه‌آمیز میانگین یک غلط املایی در هر صفحه است. همان‌طور که در توییتر هم اشاره شده بود، لیست غلط‌ها هم استخراج شده که قابل مشاهده است:
۱. صفحه ۲: «ذنفع» به جای «ذی‌نفع»
۲. صفحه ۳: «ه» به جای «به»
۳. صفحه ۴: حرف «ا» در عبارت «ارزش افزوده» در انتهای سطر سوم آمده و بقیه عبارت در ابتدای سطر چهارم!
۴. صفحه ۷: «اسیب» به جای «آسیب»، «ابراه» به جای «آبراه» و «انها» به جای «آنها» (این نوع غلط به وفور در متن دیده می‌شود!)
۵. صفحه ۸: «کهبه» به جای «که به»
۶. صفحه ۸: «زیست بودم» به جای «زیست‌بوم»
۷. صفحه ۸: «منشاء» به جای «منشأ»
۸. صفحه ۱۳: «بالایبیست» به جای «بالای بیست»
۹. صفحه ۱۷: «رجستری» به جای «رجیستری»
۱۰. صفحه ۲۵: «ارتباات» به جای «ارتباطات»
۱۱. صفحه ۲۵: «محتلف» به جای «مختلف»
۱۲. صفحه ۲۵: «مربروط» به جای «مربوط»
۱۳. صفحه ۲۶: «مردمیدر» به جای «مردمی در»
۱۴. صفحه ۲۶: «تلقن» به جای «تلفن»
۱۵. صفحه ۲۶: «پیدید» به جای «پدید»
۱۶. صفحه ۲۶: «ارتباطت» به جای «ارتباطات»
۱۷. صفحه ۲۸: «مسوولیت» و «مسوول» به جای «مسئولیت» و «مسئول»
۱۸. صفحه ۲۸: «سیاست گزاری» به جای «سیاست‌گذاری» (مکرر)
۱۹. صفحه ۲۸: «مساله» به جای «مسئله»
۲۰. صفحه ۲۸: «آنا» به جای «آنها/آنان»
۲۱. صفحه ۲۹: «نز» به جای «نزد»
۲۲. صفحه ۳۰: «ماکروسافت» به جای «مایکروسافت»
۲۳. صفحه ۳۰: «ای بی ام» به جای «آی بی ام»
۲۴. صفحه ۳۰: «نوسعه» به جای «توسعه»
۲۵. صفحه ۳۱: «با» به جای «باید»
۲۶. صفحه ۳۱: «سب» به جای «سبب»
۲۷. صفحه ۳۱: «خودرن» به جای «خوردن»
۲۸. صفحه ۳۱: «جاضر» به جای «حاضر»
۲۹. صفحه ۳۴: «بحرانیی» به جای «بحرانی»
۳۰. صفحه ۳۵: «کابراتوری» به جای «کاربراتوری»
نمونه‌ای از «فرکانس» تعداد غلط در سطر، و نحوه جمله‌بندی‌های پرمغز دوستان!
ج) مشکلات ناشی از عدم ویراستاری
این گزارش که از سوی یکی از وزارتخانه‌های مهم کشور و توسط شخص وزیر منتشر شده، به طرز فجیع و محیرالعقولی از عدم ویراستاری رنج می‌برد! خیلی از غلط‌های املایی گزارش ناشی از اشتباه تایپی است که یک ویراستار در ابتدایی‌ترین وظیفه‌اش آنها را اصلاح می‌کرد. اما مشکل ویراستاری نشدن گزارش فقط در غلط‌های املایی منحصر نیست و موارد بسیار زیاد دیگری را هم دربرمی‌گیرد. از جمله:
- عدم یکپارچگی کلی گزارش: به وضوح از نوع ادبیات، املا، ویرایش و حتی نوع فونت مورد استفاده، مشخص است که قسمت‌های مختلف گزارش توسط تیم‌های مختلفی نگارش شده است. این مسئله به خودی خود چیز بدی نبوده و مرسوم است، ولی بدیهی است که اگر از ابتدا «دستورالعمل نگارشی» واحد و استاندارد هم تعریف نشده باشد، دست‌آخر یک نفر باید همه چیز را یکسان‌سازی کند. این کار انجام نشده است.
- استفاده از حروف و فونت‌های عربی مثل «ی» و «ک» در بسیاری از کلمات گزارش
- عدم استفاده از نیم‌فاصله در اکثریت قریب به اتفاق موارد
- چسباندن کلمات جدا از هم: مثل «یکسو» به جای «یک سو» یا «بویژه» به جای «به ویژه»
- فاصله قبل ویرگول و نقطه در بسیاری از کلمات و جملات گزارش
- استفاده از دو ویرگول پشت سر هم!
- عدم اصلاح جهتِ خوانش متن (راست به چپ) در متونی که حاوی کلمات انگلیسی است. مثلاً در بسیاری از جملات گزارش که عبارت ICT آمده برای درست خواندن عبارت باید اول قسمت بعد از ICT خوانده شود، بعد خودِ ICT و بعد قسمت قبلش!! مثال: پاراگراف‌های ۲ و ۳ صفحه ۲۵، تیترهای بند ۱ و ۲ و متن بند ۲ صفحه ۲۸، تیتر و متن بند ۱ صفحه ۲۹. یا پرانتزهای سطر اول بند سوم صفحه ۳۰
جا داشت وزیر محترم برای خواندن درست این قسمت از گزارش جایزه تعیین کند!
- تقطیع عباراتی مثل «باکیفیت»، «پژوهش‌ها»، «دستگاه‌ها»، «مصرف‌کننده» و «بهره‌مندی» به نحوی که در انتها و ابتدای دو سطر قرار گرفته‌اند.
- استفاده بیش از حد از کلماتی مثل «می‌باشد».
- عدم استفاده از علامات تنوین و همزه در کلماتی مثل «نسبتاً» یا «مؤثر».
- درج جملاتی که از نظر دستوری و ساختار زبان فارسی اشتباه هستند (به وفور!).
- درج جملات و عباراتی بی معنی و تقطیع شده! (مثل پاراگراف سوم صفحه ۱۰، پاراگراف مشیر به ماده ۶۷ قانون برنامه ششم توسعه در صفحه ۱۳ و…).
نمونه‌ای از ادبیات رایج در گزارش، که خواننده پس از جدالی نفس‌گیر، نهایتاً مجبور است بی‌خیال درک عمق معنای این پاراگراف شود!
- استفاده متوالی از یک فعل؛ مثل «می‌شود» در جملات طولانی و بی‌معنی پاراگراف دوم صفحه ۲۵.
- استفاده از جمع الجمع به سبک نوین!! «اپراتورها ها» در صفحه ۲۵.
- عدم استفاده از حرف رابط «ی» در ترکیب‌های اضافی منتهی به حرف الف. مثل «چالش ها حاکمیت» به جای «چالش‌های حاکمیت» یا «محتوا شبکه» به جای «محتوای شبکه» و موارد مشابه.
- حذف افعال به قرینه فعلی بی‌ربط. مثلاً حذف بی‌جای فعل سرزنش «کردن» در عبارت «سرزنش [کرده] و مورد نقد قرار داده اند» در صفحه ۲۸.
- استفاده از کلمات بی‌ربط به مقصود نگارنده گزارش. (مثلاً آیا نگارنده گزارش واقعاً با معنای «ناگزیر» آشنا بوده و این‌طور در متن بند ۲ صفحه ۲۹ از آن استفاده کرده است؟!)
- عدم استفاده و یا استفاده بی‌مورد (هر دو مورد وجود دارد) از حروف اضافه و ربط مثل «و» و «به» در موارد متعدد.
- استفاده از لوگوی «مرکز ملی فضای مجازی» به جای «شورای عالی فضای مجازی» در صفحه ۸.
استفاده هم‌زمان از یک لوگوی واحد برای دو نهاد مختلف
در مجموع، از نظر من این گزارش بیشتر از این که دفاعیه یا تبلیغی برای وزارت ICT و آقای وزیر باشد، مایه آبروریزی است!
متنی که حداکثر نیمی از آن کارکرد «گزارش» دارد، و سرشار از اطلاعات بدون منبع و سند، مطالب بی‌ربط و غلط‌های فاحش املایی و ویرایشی است! ضمن این که بار دیگر بر این نکته تأکید می‌کنم که خودِ این «فاجعه‌نامه» فریاد می‌زند که حتی «یک بار» هم توسط وزیر جوان و مدیران ارشد زیردستش مطالعه و بررسی نشده است!
وقتی سندی که برای دیده شدن تولید شده و حکم «ویترین» وزارتخانه را دارد، این‌چنین در همان «ظاهرش» هم فاقد استانداردهای اولیه علمی، فنی-تخصصی و ویرایشی است، باید به واقع نگران فرآیندها در بخش‌هایی که «دیده نمی‌شوند» بود!
محمد حسن مجیدی : * مهندس کامپیوتر / کارشناس ارشد مدیریت استراتژیک / طراح، مشاور و مجری پروژه‌ها و مدرس دوره‌های تخصصی ICT
