شهر خلاق، ویژگی برجسته شهر های پایدار هوشمند

قرن ۲۱ را قرن شهرها و به تعبیر دیگر ، قرن شهر های بزرگ نیز نام گذاری کرده اند. در حالی که در حدود سال ۱۸۰۰ میلادی ، تنها سه درصد جمعیت کشورهای جهان در شهرها زندگی می کردند، در حال حاضر این عدد به ۵۴ درصد رسیده است و پیش بینی می شود در سال های ۲۰۵۰ میلادی بیش از ۶۵ درصد مردم جهان شهر نشین شوند . در ایران روند شهر نشینی سریعتر از روندجهانی آن می باشد به گونه ای که در حال حاضر ۷۴ درصد مردم شهرنشین هستند و برآورد می شود در سی سال آینده، شهرنشینان بیش از ۹۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل دهند.

همراه با رشد سریع شهر نشینی ، معضلات و مشکلات زیادی برای شهر و شهروندان پدید آمده است . برای حل این معضلات از یک سو و برآورد نیاز ها ، انتظارات و آرمان خواهی مردم که با پیشرفت فناوری ، با سرعت زیاد رو به افزایش است ، امروزه کاراترین و میسرترین مدل پیش روی برنامه ریزان شهری مدل شهر پایدار هوشمند (Sustainable Smart Cities –SSC) است. این مدل از نظر مفهومی مبتنی بر توسعه پایدار (Sustainable Development) است.در توسعه پایدار شهری نه تنها به توسعه اقتصادی توجه می شود بلکه دو محور مهم دیگر توسعه پایدار ، توسعه اجتماعی و توسعه زیست محیطی همگام با توسعه اقتصادی به پیش می رود. همچنین این مدل از نظر اجرایی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و دیگر فناوری ها مانند فناوری حسگر ها می باشد.
برای این که مدل شهر پایدار هوشمند تکمیل شود لازم است عوامل تاثیر گذار عمده بر روی پایدار ی توسعه به مدل اضافه شوند . در واقع به کمک این عوامل است که در راستای توسعه پایدار، هوشمندی شکل می گیرد. مهمترین این عوامل فناوری ، عوامل نهادی و مردم هستند. برای روشن شدن این مطلب لازم است تعریف خود را از شهر پایدار هوشمند داشته باشیم : یکی از تعریف های مناسب برای شهر پایدار هوشمند در زیر آمده است:
شهری که در آن به صورت راهبردی از بسیاری از عوامل هوشمند مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در جهت افزایش توسعه پایدار و افزایش کارایی عملکرد شهر استفاده می کنند به گونه ای که تضمین کننده خوشبختی و سعادت ورفاه شهروندان باشد.
فناوری (به ویژه فناوری اطلاعات) یکی از مهمترین عوامل افزایش دهنده سطح خروجی ها و پیامدهای عملیات و فرآیند های توسعه و کاهش دهنده زواید و اتلافها در این فرآیندها و عملیات، همگام با هر سطح استاندارد زندگی شهروندان می باشد. به عنوان مثال به کمک فناوری امکان استفاده کمتر از منابع طبیعی مانند آب ، خاک ، هوا ، انرژی و… برای برآورد نیاز ها و خواسته ها ی شهروندان فراهم می شود و در عین حال ضایعات مانند پساب ها و پسماند ها به حداقل خود رسیده و بازیافت می شوند. واضح است که این مساله در راستای یکی از مهمترین محورهای توسعه پایدار یعنی حفظ محیط زیست می باشد. نقش فناوری در توسعه اقتصادی و پاسخ گویی به آرمانخواهی و آروزهای مردم بسیار واضح است و در اینجا از ذکر توضیحات بیشتر خودداری می کنیم.
عوامل نهادی، عوامل ایجاد، حفظ و افزایش دهنده انگیزه برای بروز خلاقیت ، نوآوری ، تلاش و کوشش ، سرمایه‌گذاری برای تولید و ارائه خدمات بهتر و با کیفیت و… هستند . این عوامل با ایجاد ثبات اقتصادی، امنیت، شفافیت اقتصادی و اداری، حفظ حریم مالکیت افراد و … تاثیرگذار بر پایداری توسعه اقتصادی ، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست هستند.
اما مهمترین متغیر تاثیر گذار درتوسعه و پایداری آن ، مردم هستند. مردم نه تنها تاثیرگذار در هر سه محور توسعه پایدار یعنی توسعه اقتصادی ، توسعه اجتماعی و توسعه زیست محیطی هستند بلکه تاثیر گذار اصلی بر دیگر متغیر ها تاثیر گذار یعنی عوامل نهادی و فناوری و … هستند . مردم با مشارکت و نظارت بر حاکمیت و تصویب قوانین از یک سو و رعایت قانون از سوی دیگر تاثیر گذار عمده بر عوامل نهادی هستند. مردم با استفاده صحیح و موثر از فناوری ، و نیز با ارائه نوآوری ها و ابتکارات و خلاقیتها و با یادگیری و بکاری گیری دانش و دانایی های خود می توانند تاثیر به سزایی در نقش فناوری در توسعه پایدار ایفا نمایند . علاوه بر این مردم با تغییر در شیوه مصرف و استفاده از منابع ، تعریف صحیح و درست از نیاز ها و آرمانها و شیوه درست زندگی تاثیر گذار عمده بر مفاهیم اساسی توسعه پایدار هستند.شکل زیر مدل کامل شهر پایدار هوشمند را نشان می دهد.

در ارتباط با شهر پایدار هوشمند ، ممکن است برخی از ویژگی های مهم آن به صورت جداگانه مطرح گردند. به عنوان مثال در ارتباط با توسعه محیط زیست ، مفاهیمی مانند شهر سبز یا شهر پاک مطرح می شوند و یا در ارتباط با عامل فناوری ، مفاهیمی چون شهر الکترونیکی ، شهر مجازی ، شهر دیجیتال , شهر اطلاعات مطرح هستند. در ارتباط با عوامل انسانی ، مفاهیمی چون شهر دانش ، شهر یادگیرنده ، شهر خلاق ، مطرح میباشند. شکل زیر رابطه شهر پایدار هوشمند با دیگر مفاهیم را نشان می دهد.

اهمیت طرح ویژگی های شهر هوشمند به صورت مجزا ، موجب توجه خاص به آن ویژگیها شده و برنامه ریزان شهری را برای تحقق شهر پایدار هوشمند از جنبه های مختلف راهنمایی می کند. در این میان همان گونه که در شکل فوق مشاهده می کنید شهر خلاق یکی از ویژگی های برجسته شهر هوشمند پایدار است که در ادامه به مفهوم خلاقیت و شهر خلاق و شاخص های آن می پردازیم. لازم به یاد آوری است هرگاه بخواهیم به ارتباط شهر خلاق و شهر پایدار هوشمند پی ببریم لازم است که بار دیگر نگاهی به تعریف شهر پایدار هوشمند داشته باشیم.

تعریف و مفهوم خلاقیت :

خلاقیت (Creativity) را می توان از دیدگاههای گوناگون تعریف نمود. از دیدگاه عمومی ، برای خلاقیت تعاریف زیر ارائه می شود:
– ارائه یک راه و روش جدید برای حل یک مساله قبلی و یا یک مساله جدید
– یافتن راهکارهای جدید برای بهتر انجام دادن کارها
– توانایی پرورش ، رشد و به وجود آوردن یک اندیشه یا انگاره جدید
– به کار گیری تواناییهای ذهنی و غیر ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید
از دیدگاه روان شناسی ، خلاقیت برگرفته از تفکر و اندیشه آدمی است.در روان شناسی تفکر را به دو گروه تفکر واگرا و تفکر همگرا تقسیم بندی می کنند.تفکر همگرا به معنای ارائه راه حلهای قدیمی در برابر یک مسأله است. تفکر همگرا همان تفکر منطقی است . تفکر واگرا به معنای ارائه راه حلهای جدید در حل مسأله است . در تفکر واگرا ، خلاقیت مطرح است .بر این اساس خلاقیت ارتباط مستقیمی با قوه تخیل و تصویر سازی ذهنی (Imagination)دارد. در این جا بد نیست اشاره ای به ارتباط تصویر سازی ذهنی ، خلاقیت و نوآوری (Inovation) نماییم. همانگونه که اشاره شد تصویر سازی ذهنی مقدمه ارائه خلاقیت است . در تصویر سازی ذهنی ، تخیلات واقعی و غیر واقعی با هم در آمیخته اند . خلاقیت تنها شامل تخیلات واقعی است که امکان ظهور و بروز در زمان ارائه را دارند. وقتی تخیل جامه عمل به خود می پوشاند ، نوآوری رخ می دهد. شکل زیر این ارتباط را نشان می دهد.

همان گونه که در شکل مشاهده می کنید فرآیند خلاقیت (The Creative Process) شامل تصویر سازی ذهنی ، خلاقیت و نوآوری می باشد. به عبارت دیگر فرآیند خلاقیت باید منجر به ایجاد ارزش ( محصول یا خدمت ) شود.
از دیدگاه سازمانی خلاقیت یعنی ارائه طرح و روش نوین برای تولیدات یا خدمات جدید، بهبود و ارتقاء کمیت یا کیفیت فعالیت‌های سازمان؛ مانند افزایش بهره‌وری، افزایش تولیدات یا خدمات، کاهش هزینه‌ها، تولیدیا ارائه خدمت با روش بهتر و…
شهر خلاق :
واژه شهر خلاق(Creative City) ابتدا در سال ۱۹۸۸ میلادی ، توسط آقای دیوید ینکین از اهل استرالیا در یک مقاله با همین نام مطرح گردید. اما یکی از تعریف های مناسب برای شهر خلاق که مرتبط با شهر پایدار هوشمند باشد ، همان تعریف خلاقیت از دیدگاه سازمانی آن ، با توجه به تعریف شهر پایدار هوشمند می باشد. زیرا شهر را می توان یک سازمان بسیار بزرگ تصور نمود . در اینجا برای روشن شدن مطلب ، بار دیگر به تعریف شهر پایدار هوشمند اشاره می شود.
“شهری که در آن به صورت راهبردی از بسیاری از عوامل هوشمند مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در جهت توسعه پایدار و افزایش کارایی عملکرد شهر استفاده میکنند به گونه ای که تضمین کننده خوشبختی و سعادت و رفاه شهروندان باشد.”
در شهر خلاق ، هدف ارائه طرح ها و روش های نوین جهت رسیدن به توسعه پایدار و افزایش کارایی عملکرد شهر در راستای تسهیل رفاه ، خوشبختی و سعادت می باشد.ذکر این نکته مهم است که در شهر خلاق اگر چه به قشر خلاق و هنرمند و فرهنگی توجه ویژه ای می شود. اما در شهر خلاق زمینه سازی و بستر لازم بروز خلاقیت برای همه شهروندان , و همه ذی نفعان دیگر فراهم می گردد. این موضوع تعریف جامعی از شهر خلاق است که در کنفرانس سال ۲۰۱۰تجارت و توسعه سازمان ملل مورد تایید قرار گرفته است.
دو دیدگاه در ارتباط با اهداف و استراتژی های شهر های خلاق مطرح هستند :
دیدگاه اول با اهداف اقتصاد محلی به شهر خلاق توجه دارد و تاکید بر تولید محصولات و خدمات ، مبتنی بر قابلیت ها و استعدادهای بالقوه شرکتها و صنایع محلی دارد که با حمایت از فرهنگ خلاقیت و صنایع خلاق ، چرخه فرآیند خلاقیت انجام میشودو منجر به محصولات و خدمات قابل فروش می گردد.
دیدگاه دوم با اهداف وسیعتر که بالا بردن کیفیت زندگی شهری است به شهر خلاق توجه دارد و تاکید بر بهبود شاخص هایی چون ، ارتقا فرهنگ ، آموزش ، اقتصادی – اجتماعی شهری دارد که با حمایت از فعالیت هایی در جهت افزایش جذابیت شهری ، برای شهروندان ، نخبگان محلی و غیر محلی و گردشگران،چرخه فرآیند خلاقیت انجام می شود و منجر به محصولات و خدمات قابل مصرف برای شهروندان محلی و ودیگر افراد می گردد.
با توجه دیدگاههای مطرح شده فوق ،مدیران شهرهای خلاق باید به ترکیب مناسبی از منابع بومی و غیر بومی ، برای رسیدن به اهداف شهر خلاق توجه ویژه ای بنمایند. رعایت این مطلب موجب مزیت رقابتی پایدار شهرهای خلاق در مقایسه با دیگر شهرها می شود . در تعیین شاخص های شهر خلاق ، نکات فوق مورد توجه قرار می گیرند.
شبکه جهانی شهر های خلاق یونسکو :
موضوع شهر های خلاق ، در ابتدا با دیدگاه اول که مبتنی بر کاربرد خلاقیت در تولید و صنایع می باشد، مطرح شدند. در همین راستا , ودر همان سال ها ( سالهای بعد از ۱۹۷۰ میلادی ) یونسکو (UNESCO) که نهاد آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد می باشد در راستای صنایع خلاق ، صنایع فرهنگی خلاق(Creative Cultural Industries) را مطرح کرد و بر اساس آن در سال ۲۰۰۴ شبکه جهانی شهر های خلاق و ابسته به یونسکو (UCCN)با اهداف زیر تشکیل شد:
-تقویت خلاقیت ، تولید ، توزیع و نشر فعالیت های فرهنگی
-توسعه مرکز خلاقیت و نوآوری و گسترش فرصتها برای افراد خلاق و متخصص در بخش فرهنگی
-ادغام کامل فرهنگ و خلاقیت در برنامه ریزی توسعه پایدار
در حال حاضر این شبکه دارای ۱۱۶ شهر خلاق از ۵۴ کشور جهان می باشد که در هفت زیر گروه ، هنر هاو صنایع دستی و بومی ، هنر های رسانه ای ، فیلم ، طراحی ، غذایی ،ادبیات و موسیقی تقسیم بندی شده اند . شهر اصفهان در سال ۲۰۱۵ میلادی ( ۱۳۹۴شمسی ) به دلیل تنوع و خاص بودن صنایع دستی در این شهر به عنوان شهر خلاق در زیر گروه هنر ها و صنایع دستی و بومی در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. همچنین شهر رشت نیز به عنوان شهر خلاق در زیر گروه غذایی در این سازمان به ثبت رسیده است.

نویسنده : مهندس وحید حیدریان- مدیرعامل سازمان فاوا شهرداری اصفهان