شبکه‌های اجتماعی؛ برگ برنده مسافر پاستور؟

شبکه‌های اجتماعی پدیده ای  در دل اینترنت هستند که از سیاست گرفته تا اقتصاد و فرهنگ و روابط اجتماعی را کاملا دگرگون کرده اند.به طوری که در حال حاضر بسیاری از منازل، اماکن اداری، واحدهای صنفی، مغازه‌ها و یا بسیاری از اماکن دیگر در ایران دارای حداقل یک خط تلفن ثابت هستند. اما در هر یک از این واحدها تعداد یک یا چند شهروند زندگی  می‌کنند که هر یک ممکن است مشترک بیش از یک خط تلفن همراه باشند که روی یکی از سیم کارت‌های آنها که در داخل یک گوشی هوشمند قرار گرفته و به احتمال قریب به یقین حداقل یکی از شبکه‌های اجتماعی نظیر تلگرام، اینستاگرام، واتس اپ، ایمو و غیره نصب شده است.

ضریب نفوذ بالای شبکه‌های اجتماعی در میان مردم و پرسه زدن و گردش روزانه در آنها به عنوان یکی از امور جاری زندگی، باعث شده است تا به ابزاری قدرتمند و تقریبا بدون رقیب در اطلاع رسانی و جهت دهی به افکار عمومی‌تبدیل شوند. تجمیع قابلیت‌های رسانه‌های مختلف نظیر تلویزیون، روزنامه و رادیو در این پدیده یعنی شبکه‌های اجتماعی باعث شده که به ابزاری قدرتمند با کارایی قابل توجه در عرصه سیاست تبدیل شود و به عنوان برگی که در صورت به خرج دادن هوشمندی می‌تواند آس برنده نامزدهای بسیاری از احزاب و افراد در رویدادهای مهم سیاسی و ملی محسوب شود، به کار گرفته شود.

بازخوانی پرونده

بسیاری تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر رویدادهای سیاسی و ملی در ایران را انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی می‌دانند. انتخاباتی که طی اعلامیه‌ها و پوسترهای نامزدهای انتخابات از روی دیوارهای واقعی به دیوارهای مجازی انتقال یافت و سراسر شبکه‌های اجتماعی مملو از کانال‌ها و اخبارهای متعلق به نامزدهایی شد که به قصد تصدی یک صندلی سبز در بهارستان تصمیم داشتند از کلیه ظرفیت‌های شبکه‌های مجازی استفاده کنند.

اما باز شدن پای شبکه‌های اجتماعی به رویدادهای مهمی‌هم چون انتخابات به کمی‌قبل تر بازمی‌گردد. به زمانی که انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ برگزار شد و کمی‌پس از اعلام آرای عمومی، قضیه اعتراض به نتیجه انتخابات و در پی آن تجمع‌های خیابانی شکل گرفت. در واقع نخستین نقش شبکه‌های اجتماعی بر رویدادهای ملی در ایران، هنگامی‌درک شد که شبکه‌های اجتماعی و به ویژه فیس بوک و توییتر به عنوان یک ابزار ارتباطی فعال، توانستند کاربران را به نقش آفرینی در مناسبت‌های سیاسی و در نهایت تعیین سرنوشت ملی شان دعوت کنند. تحولاتی که بعدها زمینه ساز فیلترینگ سخت گیرانه فیس بوک و توییتر در ایران شد.

در واقع پس از انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری بود که برای نخستین بار نقش شبکه‌های اجتماعی هم برای مردم و هم برای مسولان به خوبی روشن شد و باعث شد که در مناسبت‌های بعدی، هر یک از ذی نفعان درصدد بهره برداری حداکثری از این امکان به عنوان اهرم تاثیرگذار در بروز نتیجه استفاده نمایند.

لذا در طول حدود هفت سال پس از انتخابات سال ۸۸، شبکه‌های اجتماعی کم و بیش بر روی کلیه رویدادهای اجتماعی و سیاسی پیش آمده در این مدت از انتخابات ریاست جمهوری دوره یازدهم گرفته تا شورای شهر و حتی شورایاری‌ها به طور محسوسی به نقش آفرینی پرداختند. تا این که در انتخابات دهمین دوره مجلس شورای اسلامی که اسفند ماه ۹۴ برگزار شد به عنوان پدیده انتخابات شناسایی و پذیرفته شدند. در این میان انتخابات مجلس که با انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری مقارن شده بود، به دلیل حضور شبکه‌های اجتماعی در فضایی کاملا متفاوت برگزار شد و  تفاوت‌هایی بسیار جدی با دوره‌های گذشته داشت. به طوری که پیروز واقعی این دو کارزار را افرادی تشکیل دادند که توانستند بر موج قوی و قدرتمند شبکه‌های اجتماعی بر روی افکار عمومی‌سوار شوند و به کسب آرا بپردازند.

خدمتی که توییتر به میلیادر کرد

«فیس بوک و توئیتر در پیروزی من نقش کلیدی ایفا کرده‌ است و با این که هیلاری کلینتون بسیار بر از من برای تبلیغات دیجیتالی و سنتی هزینه کرد ولی نتیجه نشان داد که فیس بوک، اینستاگرام، توئیتر و… قدرتی بیشتر از پول دارند و فکر می‌کنم همین شبکه‌ها بودند که باعث شدند من پیروز میدان شوم». این جمله یکی از جنجال برانگیزترین و معروف ترین اظهاراتی بود که اندکی پس از پیروزی میلیادر آمریکایی در انتخابات ریاست جمهوری از سوی وی نقل شد.

انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ ایالات متحده آمریکا را می‌توان نقطه عطفی دانست که طی آن شبکه‌های اجتماعی نقشی محوری را در معرفی کمپین‌ها و نامزدها به رأی دهندگان ایفا کردند. به طوری که سرانجام باعث شد تا روزنامه‌ها و خبرگزاری‌هایی که در کارزار انتخاباتی جانب رقیب دموکرات یعنی هیلاری کلینتون را گرفته بودند به شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک و توییتر که رقیب جمهوری خواه، دونالد ترامپ در به کارگیری آنها به نفع خود سنگ تمام گذاشته بود، نتیجه را واگذار کنند و شاید این برای اولین بار است که رسانه‌های سنتی مغلوب رسانه‌های مدرن مانند شبکه‌های اجتماعی می‌شوند. به طوری که طبق آمار واصله تقریبا نیمی از افراد واجد شرایط برای آگاهی از بزرگ ترین انتخابات کشورشان، به شبکه‌های اجتماعی رجوع کرده اند و در همین راستا مردم آمریکا در مجموع بیش از ۱۲۸۴ سال زمان صرف خواندن محتوای شبکه‌های اجتماعی ترامپ و به ویژه توئیتر کرده اند، در حالی که کسب همین مقدار توجه از طریق تبلیغات تجاری هزینه ای بالغ بر ۳۸۰ میلیون دلار در بر داشت. در برابر، استفاده هیلاری کلینتون از خدمات رایگان شبکه‌های اجتماعی معادل با رقمی ۱۰۰ میلیون دلاری بوده است که نتیجه نهایی نیز خود موید این واقعیت بود که رقیبی که بهره برداری بیشتری از رسانه‌های اجتماعی داشت سرانجام پیروز میدان شد.

البته پیشگام استفاده از رسانه‌های اجتماعی به نفع یک نامزد به خصوص در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا، باراک اوباما در انتخابات ۲۰۰۸ است. به طوری که انتخابات آن سال «انتخابات فیس بوکی» نام گرفت. در هر صورت از آن زمان تا کنون، شبکه‌های اجتماعی اثبات کرده اند که فراتر از یک فناوری هستند و می‌تونند قوی تر از هر رسانه دیگری در عرصه سیاست و سایر حوزه‌های تاثیرگذار بر زندگی انسان‌ها ظاهر شوند.

عملیات ضدکودتا توسط شبکه‌های اجتماعی در ترکیه

نقش شبکه‌های اجتماعی، تنها در تعیین نتیجه آرا در مناسبتی هم چون انتخابات نیست. بلکه سد مهمی‌در جلوگیری از یک رویداد نیز به شمار می‌رود و می‌تواند به عنوان یک عامل تعیین کننده در مهندسی معکوس آن پدیده باشد. بارزترین نمونه این مهم، کودتای نافرجام ۲۰۱۶ ترکیه بود که طی آن گروهی از نظامیان که بخشی از ارتش ترکیه را تشکیل می‌دادند، تلاش کردند تا حکومت را در دست بگیرند. در این رویداد رسانه ملی یعنی تلویزیون و رادیو در ترکیه به دست افراد کودتا افتاد و از این روی تصور می‌شد که با توجه به نقش تلویزیون در جهت دهی به افکار عمومی، بازی به سمت کودتاچیان تغییر پیدا کند و بتوانند باارسال پیام‌های صوتی و تصویری، حمایت مردم را به نفع بقای خود جلب نمایند.

این در حالی بود که سوی دیگر این رویداد، دولت ترکیه قرار داشت که با استفاده از شبکه‌های اجتماعی به کاربران این پیغام را می‌داد که با ریختن در خیابان‌ها از رجب طیب اردوغان حمایت کنند. گرچه پشت پرده این رویداد هم چنان با ابهامات فراوانی همراه است، اما آنچه که بدیهی است این مهم است که در کودتای ترکیه، شبکه‌های اجتماعی با حمایت از دولت، نقشی شبیه خنثی کننده کودتا را ایفا کردند و به مثابه عملیات ضدکودتا به کمک نیروهای دولتی آمدند و کودتاچیان نیز با در اختیار گرفتن ظرفیت‌های تلویزیون و رادیو نتوانستند به اهداف خود دست پیدا کنند.

شمشیر دولبه در دست کابینه دوازدهم

مروری بر نقش شبکه‌های اجتماعی در تعیین سرنوشت سیاستی کشورها نشان می‌دهد، با توجه به انتخابات پیش رو در ایران، پیروز میدان حزب یا فردی خواهد بود که بتواند با استفاده از شناسایی فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی ولو فیلتر، نبض افکار عمومی‌را به دست گیرد و نتیجه آرا را به نفع خود تغییر دهد. این ادعا را تنها تجربه‌های ملی و جهانی تایید نمی‌کند. با توجه به تازه ترین آمار شورای عالی فضای مجازی در مجموع ۵۲ میلیون کاربر ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. در این میان با توجه به ضریب نفوذ بیش از ۵۰ درصدی اینترنت در ایران، بیش از ۴۰ میلیون گوشی موبایل هوشمند در اختیار کاربران ایرانی قرار دارد که بر روی ۳۰ میلیون آنها یک یا چند شبکه اجتماعی خارجی نصب شده است. اما چگونگی توزیع استفاده شبکه‌های اجتماعی بر روی گوشی‌های ایرانیان نیز قابل توجه است. در این خصوص تلگرام و با فاصله قابل توجهی پس از آن اینستاگرام و واتس اپ قرار دارند. بر این اساس تلگرام که جزو شبکه‌های اجتماعی نه چندان پرطرفدار در جهان است و در میان ده تایی‌های برتر نیز جایگاهی ندارد، در ایران از محبوبیت قابل توجهی برخوردار است. به طوری که تعداد کاربران ایرانی تلگرام ۲۴ میلیون، واتس اپ ۱۴ میلیون و اینستاگرام نیز در حدود ۱۲ تا ۱۴ میلیون عضو دارد.

گرچه طبقه بندی مشخصی از جنسیت، سطح سواد، شغل و مهارت‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی موجود نیست، اما گمان می‌رود جوانان و زنان عمده ترین کاربران شبکه‌های اجتماعی باشند که می‌توانند نتیجه آرای دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری را به نفع خود تغییر دهند. گرچه این قضیه به دلیل محدودیت تعداد نامزدها در انتخابات ریاست جمهوری پیش رو مصداق چندانی ندارد، اما عموما نامزدهای مستقل و جوان و چه بسا کمتر دارای سرمایه می‌توانند با بهره مندی از ظرفیت‌های فضای مجازی و به خصوص شبکه‌های اجتماعی اقبال بیشتری را در سایر انتخابات‌های کشور به دست بیاورند.

در ادامه بد نیست به تحلیل جغرافیای تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی بر انتخابات ریاست جمهوری دوره دوازدهم می‌پردازیم. بررسی‌های نشان می‌دهد طی چهار سال اخیر، بیش از ۴۰ شبکه اجتماعی بر روی تلفن همراه کاربران ایرانی نصب شده است که از میان آنها تلگرام، اینستاگرام، فیس بوک و توئیتر به ترتیب دارای بیشترین تعداد کاربر هستند. البته در این میان لاین، اسکایپ، ایمو، بی تاک، واتس اپ، وایبر و گوگل پلاس نیز دارای کاربرانی در میان ایرانیان هستند که با توجه به تعداد پایین طرفداران در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.

اما در میان کلیه شبکه‌های اجتماعی یاد شده، تلگرام به دلیل اختصاص بیشترین کاربر و عدم فیلترینگ دارای بیشترین تاثیرگذاری در انتخابات ریاست جمهوری است. پیش بینی شده است پس از تلگرام، اینستاگرام و در ادامه به ترتیب فیس بوک و توئیتر نیز رتبه‌های بعدی را در نقش آفرینی انتخابات تشکیل می‌دهند. نکته قابل توجه این است که توئیتر که در چنین رویدادهای دارای نقش رسانه ای پررنگ در جهان است و مهم تر از همه دارای امکان راستی آزمایی پیام‌هاست، در ایران دارای رتبه چهار است.

چالش‌های شبکه‌های اجتماعی در انتخابات

گرچه شبکه‌های اجتماعی، نقطه عطفی در رقم زدن سرنوشت رویدادهای سیاسی کشور به شمار می‌رود و بدون تردید پدیده انتخابات دوره دوازدهم لقب خواهد گرفت، اما دارای چالش‌های بسیاری نیز هستند.

بر این اساس، ورود شبکه‌های اجتماعی به عرصه انتخابات می‌تواند فرصت‌های بسیاری را برای کلیه ذینفعان این رویداد به وجود آورد که در میان می‌توان به کم هزینه بودن تبلیغات در این شبکه در مقایسه با رسانه‌های سنتی، امکان دسترسی مداوم نامزدها و مردم به این شبکه‌ها و عاری بودن از محدودیت زمانی ممنوعیت تبلیغات یک روز پیش از انتخابات، سرعت بالای گردش اطلاعات، امکان تحلیل الگوریتم‌های مربوط به محتوای مبادله شده توسط شبکه‌های اجتماعی و در پی آن پیش بینی نتیجه انتخابات اشاره کرد.

شبکه ای بودن این فضا و ایجاد فرصت برای نشر و بازنشر یک مطلب، صرف کمترین زمان برای شناختی نسبی درخصوص نامزدها و شعارها و برنامه‌هایشان، صرفه جویی در مصرف کاغذ و مهم تر از همه افزایش شور انتخاباتی برای افزایش درصد مشارکت مردم در انتخابات و رونق بحث و تحلیل کاندیداها در مقابل یکدیگر از دیگر مزایای شبکه‌های اجتماعی است.

اما تهدیدهای آن نیز می‌تواند بسیار جدی و مهلک باشد. تخریب رقبا  در عرصه فعالیت‌های انتخاباتی شامل انتشار عکس، فیلم و مطالب تخریبی کاندیداها علیه یکدیگر، اعتبار نداشتن برخی مطالب روایت شده و نشر اکاذیب، جو سازی‌های روانی، انحراف افکار عمومی و ایجاد شبهه، انتشار تهمت و افترا و ضربه زدن کاندیداها از این طریق بهم دیگر از جمله تهدیدهای استفاده از فضای مجازی در زمان انتخابات است که بیشتر کاندیداها و هوادارانشان را به مشکل روبرو می کند. چه بسا این قضیه در انتخابات اخیر مجلس شورای اسلامی‌به وضوح مشاهده شد. در این رقابت، نامزدها با هدف جلب حداکثر آرا به تولید هجمه عظیمی ‌از محتوا در شبکه‌های اجتماعی و به خصوص تلگرام پرداختند و این جریان باعث خارج شدن از حالت اطلاع رسانی و تبلیغاتی و گرفتن حالتی زردگونه به خود شد.

چانه زنی بر سر تعرفه تبلیغات انتخاباتی

جلب سرمایه و میزان هزینه کرد در تبلیغات نامزدهای ریاست جمهوری، بدون تردید یکی از اصلی ترین دغدغه‌های افراد مدعی برای تصدی این پست است.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد، میزان هزینه صرف شده جهت تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی در ایران در عین حال که دارای بازتاب گسترده ای است، کم هزینه نیز هست. در این میان تلگرام با اختصاص بیشترین کاربر به خود، دارای هزینه ای بسیار کمتر از آن چیزی است که بابت اش نصیب نامزدها می‌شود. لذا با توجه به وجود عدم وجود تعرفه مشخص و تعیین شده، هزینه تبلیغات در تلگرام متاثر از چانه زنی بوده و تقریبی است. بر این اساس، هزینه تبلیغات در یک کانال تلگرامی‌که دارای بیش از ۸۰۰هزار نفر عضو است، مبلغ ۵۰۰ هزار تومان برآورد شده است که با این وجود بسیار مقرون به صرفه به نظر می‌رسد.

در شبکه اجتماعی اینستاگرام نیز مبلغ حتی از تلگرام نیز پایین تر است. به طوری که بسته به در خواست کاربر برای یک ساعت قرار دادن تبلیغ در صفحه ای که بین ۱۰۰ هزار تا ۷۰۰ هزار دنبال‌کننده دارد، رقمی‌حدود ۲۰ تا ۱۰۰ هزار تومان مطالبه می‌شود. اما در فیس‌بوک با وجود این که در ایران فیلتر است، هزینه تبلیغات بالاتر است. به طوری که برای هر لایک یک صفحه فیس بوکی حداقل ۱۰۰تومان و به ازای هر هزار نفر عضوگیری نیز مبلغ ۲۵هزارتومان اخذ می‌شود. یعنی برای  به دست آوردن ۱۰۰ هزار نفر عضو فیس بوکی می‌بایست ۲۵ میلیون تومان هزینه شود که البته به صرفه نیست.

لزوم و نحوه نظارت بر تبلیغات

نقش تاثیرگذار شبکه‌های اجتماعی بر انتخابات مجلس دهم از یک سو و از سوی دیگر اقبال قابل توجه این اپلیکیشن‌ها در میان کاربران باعث شد تا در اسفند ماه ۹۴ دستورالعمل فعالیت تبلیغاتی انتخابات در فضای مجازی توسط شورای عالی فضای مجازی تدوین و ابلاغ شود.

هدف از تدوین و ابلاغ این دستورالعمل که دارای ۱۴ ماده و یک تبصره است، بهره‌گیری از فرصت‌های فضای مجازی برای ایجاد شور انتخاباتی، افزایش مشارکت مردمی در انتخابات، مقابله با تخریب و شائبه‌افکنی علیه نامزدها، ضابطه‌مند کردن استفاده از فضای مجازی و تسری قوانین و مقررات انتخاباتی در بخشهای قابل تسری به فضای مجازی به‌ استناد قانون مجازات اسلامی و قانون جرائم رایانه‌ای و قوانین انتخاباتی است. مطابق این بخشنامه نامزدهای انتخابات مکلف شدند در صورت استفاده از وبگاه و شبکه‌های پیام‌رسان اجتماعی در امر تبلیغات انتخابات، قبلا عنوان شبکه و نشانی مربوطه را به هیأت اجرایی مرکز حوزه انتخابیه و هیأت نظارت مربوطه اعلام نمایند. نامزدهای نمایندگی و طرفداران آنان به هیچ وجه مجاز به تبلیغ علیه نامزدهای دیگر در فضای مجازی نبوده و تنها می‌توانند شایستگی‌های خود یا داوطلب مورد نظرشان را مطرح نمایند.

هم چنین طبق ماده هشت این آیین نامه، هرگونه توهین، تهمت، افترا و انتشار اسرار مطابق قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانه‌ای توسط نامزدهای انتخاباتی در فضای مجازی ممنوع بوده و با متخلفین طبق قوانین و مقررات برخورد خواهد شد.

مسئولیت حسن اجرای این دستورالعمل را ستاد انتخابات کشور به عهده دارد. بدین منظور کمیته‌ای متشکل از نمایندگان تام‌الاختیار وزارت‌خانه‌های کشور، اطلاعات، فرهنگ و ارشاد اسلامی، نیروی انتظامی (پلیس فتا) تشکیل شده است که مطابق این دستورالعمل بر تبلیغات نامزدهای انتخابات در فضای مجازی نظارت دارد.

چه قدر تعیین کننده؟

گرچه نقش شبکه‌های اجتماعی در تعیین سرنوشت رویدادهای مهم ملی بلامنازع و غیرقابل انکار است، اما مستلزم رعایت و توجه به نکات حساس و کلیدی ای است که در صورت عدم توجه می‌تواند هم چون چاقوی دولبه به جای استفاده جهت نجات جان یک بیمار در اتاق عمل، در قلب عابری پیاده در یک نزاع خیابانی اصابت کند. این بدان معناست که لزوما کلیک‌های بالا، لایک‌های بسیار، حمایت کانال‌هایی با اعضای فراوان نمی‌تواند به معنای برنده شدن قطعی یک نامزد باشد. زیرا در دنیای فناوری، همواره میان برهایی برای جلب نظر کاربرانی وجود دارد که درصدد بهره مندی از فضای مجازی جهت دستیابی به اهدافشان هستند.

نکته قابل تامل دیگر این است که کلیه واجدان شرایط شرکت در انتخابات در شبکه‌های اجتماعی حضور ندارند و ممکن است کسانی که عضو شبکه‌های اجتماعی هستند نیز به پای صندوق‌های رای کشیده نشوند. از این روی نامزدها نمی‌بایست تمام سرمایه خود را در حوزه تبلیغات به شبکه‌های اجتماعی معطوف کنند و برای جلب آرا از سایر شیوه‌های سنتی نظیر سفارش آگهی در رسانه‌ها، چاپ بنر و نصب آن در مکان‌های عمومی، راه اندازی پایگاه‌های اطلاع رسانی و نیز وب سایت استفاده کنند. بنابراین می‌توان گفت، شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار موثری را در انتخابات پیش رو ایفا خواهند کرد و نامزدی به پیروزی نزدیک خواهد بود که بر روی این موج سوار باشد. اما با وجود موثر بودن، تعیین کننده نیستند و نمی‌توان به پیش بینی آنها قاطعانه اعتماد کرد.