قطع اینترنت در ایران از جهت مدت و شدت یک رکورد جدید محسوب می‌شود. این موضوع با توجه به افزایش بالای وابستگی مردم و کسب‌وکارهای خصوصی و حتی دولتی به بسترهای اینترنت، باعث خسارات تقریبا غیرقابل محاسبه و سردرگمی بسیاری شده است، چه در داخل و چه در خارج.
میزان وابستگی کشور به بستر اینترنت از آن جهت اهمیت دارد که به زعم سازمان فناوری اطلاعات ۶۰ درصد و به گفته مقامات مرکز ملی فضای مجازی ۸۰ درصد گردش داده‌های کشور بر بستر اینترنت صورت می‌گیرد.
حالا و در حالی که مسوولان اینترنت کشور به ویژه در وزارت ارتباطات در حال ترمیم مشکلات شبکه اینترانت یا شبکه ملی اطلاعات کشور برای کاهش خسارات در قطعی‌های احتمالی و آتی هستند، در خارج از کشور نیز برخی کشورهای اروپایی و در راس آنها آمریکایی‌ها در حال بررسی راه‌هایی برای تداوم برقراری ارتباط اینترنت در ایران هستند.
آنچه مسلم است غربی‌ها و آمریکا منافع خاص خود را از برقراری اینترنت می‌برند و این تلاش‌ها هیچ ارتباطی با اهداف مورد ادعای آنها اعم از دسترسی آزاد و گردش اطلاعات در کشور ندارد.
کمااینکه پیش از این، گزارش‌های زیادی در خصوص انبوهی از تحریم‌های فناورانه و غیرفناورانه آمریکایی‌ها علیه مردم ایران و حتی تداوم حذف صداهای مخالف خود در شبکه‌های اجتماعی وابسته به این کشور منتشر کرده‌ایم.
تحریم‌های فناورانه آمریکایی‌ها از اعمال محدودیت‌ها بر بستر سیستم‌های عامل متعلق به شرکت‌های آمریکایی از اندروید، ویندوز و iOS گرفته تا انبوهی از دیگر محدودیت‌ها در عدم ارایه خدمات فناورانه و مالی به برنامه‌نویسان و کاربران ایرانی، فهرست بسیار بلند و طولانی است.
لذا پذیرفتن تلاش‌های آمریکا و غرب در نقاب و پوشش حمایت از «مردم و کاربران ایرانی» به سهولت قابل رد و نقض است و هر روز نیز ابعاد این تحریم‌های فناورانه نه تنها کاسته نمی‌شود بلکه گسترده‌تر هم می‌شود.
اما فارغ از نیات سیاسی، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی غرب از برقراری مسیری مدیریت‌شده و یکسویه به نام اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و روانه کردن آن به سوی کشورهای هدف، موضوع این گزارش بررسی جنبه‌های فنی و احتمالی تلاش‌های آمریکا برای رساندن اینترنت به ایران است.
تکنولوژی حالا ابزاری برای استعمار نوین و تسلط بر کشورهاست و هر کشوری که در این عرصه ضعیف باشد، محکوم به تحمل شرایط سختی در آینده خواهد بود. کمااینکه اروپایی‌ها نیز اگرچه متحد آمریکا به شمار می‌روند اما در تلاش و تقلا برای کاهش وابستگی فناورانه خود به این کشور هستند.
گزارش حاضر فارغ از خوب یا بد بودن تداوم انسداد اینترنت در ایران و زیان‌های احتمالی ناشی از آن که به کرات به آن پرداخته شده دو بخش دارد. نخست بررسی بازتاب‌های بین‌المللی و فنی در خصوص نحوه انسداد اینترنت در ایران و دوم بررسی راهکارهای فنی و برنامه‌های احتمالی که روی میز آمریکا برای تداوم برقراری ارتباط اینترنت در ایران وجود دارد.
همان‌طور که ذکر شد در روزهای اخیر قطعی اینترنت کشور دو بحث مختلف را در رسانه‌های جهانی در پی داشته است. اول آنکه به زعم کارشناسان بین‌المللی قطعی اینترنت ایران به لحاظ فنی یکی از پیچیده‌ترین اقدامات صورت گرفته در جهان بوده که نمونه مشابهی نداشته است و دوم آنکه در صورت تداوم قطعی اینترنت جهانی احتمال ارایه اینترنت بدون فیلتر توسط کشورهای بیگانه به کاربران ایرانی وجود دارد.
ریچارد گرنل سفیر آمریکا در آلمان، روز یکشنبه ۲۶ آبان ۹۸ در پستی توییتری، خواستار همکاری آمریکا و اروپا برای ارایه اینترنت بدون سانسور به مردم ایران شده و گفت: «ما توانایی فنی داریم اینترنت بدون سانسور و کنترل دولتی را برای مردم ایران برقرار کنیم».
برای بررسی بیشتر صحت این ادعا و نیز تحلیل پیچیدگی‌های فنی قطعی اینترنت در کشور تا انتهای این گزارش با ما همراه باشید.
سوییچ قفل اینترنتی
۱۰ سال پیش، لایحه سنا که توسط سن.جان راکفلر و المپیا اسنو ارایه شده بود جنجال‌های زیادی را برانگیخت. این لایحه، که حتی به رای‌گیری هم نرسید این امکان را برای دولت ایالات متحده فراهم می‌کرد که یک “سوییچ قتل اینترنتی” بسازد که به دولت این کشور امکان می‌داد در شرایط اضطراری اینترنت را خاموش کند.
این پیشنهاد انتقادات بسیاری را به دنبال داشت و سیاستمداران ایالات متحده به سرعت در این خصوص عقب‌نشینی کردند اما در سایر کشورهای جهان از جمله در ایران حالا موضوع سوییچ اینترنت جدی‌تر دنبال می‌شود.
ایران اولین کشوری نیست که خود را از اینترنت جهانی جدا کرد. مصر در سال ۲۰۱۱ اقدام مشابهی انجام داد. سودان نیز مانند اتیوپی دسترسی آنلاین را قطع کرد. در حقیقت، به نظر می‌رسد سوییچ مرگ اینترنت در جهان در حال طراحی و اجرا است. از سوی دیگر روسیه بخشی از یک قانون جدید اینترنتی را مصوب کرده که بر اساس آن می‌بایست زیرساخت‌های داخلی اینترنت خود را ایجاد کرده و امکان فراهم آوردن شبکه بدون وجود اینترنت بین‌الملل را آزمایش کند.
NetBlocks، سازمانی که بر قطع اینترنت در سراسر جهان نظارت می‌کند، تخمین زده که خاموش شدن اخیر اینترنت در ایران ۲۴ساعت زمان برده است. دلیل این امر، آن است که قطع دسترسی به اینترنت به آسانی فشردن یک سوییچ نیست، بلکه مستلزم جدا کردن اتصالات به اینترنت خارج در تعدادی از نقاط ترانزیت تعیین شده در داخل کشور و سپس مسدود کردن ترافیک در آن نقاط یا اعلام این نکته به روتر‌های خارجی است.
به نظر می‌رسد در ایران دولت از ترکیبی از این تاکتیک‌ها برای جلوگیری از ورود ترافیک خارجی به کشور استفاده کرده است. برخی از ارایه‌دهندگان خدمات اینترنتی ایران به سادگی ترافیک ورودی را مسدود کردند و برخی دیگر از پاسخ به سرورهای خارجی برای انتقال ترافیک به آدرس‌های IP ایرانی سر باز زده‌اند. استراتژی دوم همچنین ابزاری بسیار موثر برای جلوگیری از ترافیک ورودی است، زیرا شبکه‌های مختلفی که اینترنت را تشکیل می‌دهند، توسط هزاران شرکت مختلف ارایه‌دهنده خدمات اینترنتی مانند VerizonوTime Warner اداره می‌شوند.
این شرکت‌ها به پاسخ و اعلام شرکت‌های دیگر متکی هستند تا بدانند کدام یک می‌توانند ترافیک مورد نظر را به مقصد خاصی تحویل دهند تا از این طریق بتوانند بسته‌های دیتای خود را به شبکه‌های متناسب منتقل کنند؛ بنابراین وقتی یک ارایه‌دهنده خدمات اینترنتی ایرانی اعلام می‌کند که دیگر نمی‌تواند ترافیک را به آدرس‌های مقصد ایران تحویل دهد، دیگر شبکه‌هایی که با آن سرویس‌دهنده ارتباط برقرار می‌کنند، آن اعلامیه را دریافت کرده و عبور و مرور ترافیک به آن شرکت متوقف می‌شود.
اما به روزرسانی همه این اطلاعیه‌ها و پخش آنها در بین شرکت‌های مختلفی که شبکه اینترنت جهانی را تشکیل می‌دهند، می‌تواند مدت زمان زیادی طول بکشد؛ از این روی، ۲۴ ساعت طول کشیده تا قطع اینترنت در ایران رخ دهد. تعداد ارایه‌دهندگان خدمات اینترنت در ایران زیاد نیست، بنابراین قطع دسترسی به اینترنت مدتی طول کشید، اما در نهایت انجام شد.
تلاش‌های ایران، روسیه و سایر کشور‌ها برای جداسازی و قطع بخشی از اینترنت از سایر نقاط جهان مشخص می‌کند که توانایی هر دولت برای قطع دسترسی به اینترنت بستگی به معماری خاص زیرساخت شبکه در داخل مرز‌های آن دارد.
شبکه اینترنتی داخلی ایران
در مصاحبه‌ای که یک پژوهشگر دسترسی به اینترنت با یورونیوز داشته گفته شده است: «دولت ایران فهمیده است که نیاز به کنترل و اشراف بیشتر بر اینترنت دارد و به همین منظور روی یک شبکه داخلی تحت عنوان شبکه ملی اطلاعات سرمایه‌گذاری کردهاند.»
به گفته این کارشناس در سال‌های اخیر دولت ایران کاربران و مشاغل را ترغیب کرده تا خدمات و سرورهای خود را از خارج به داخل کشور منتقل کنند و از زیرساخت‌های ملی استفاده کنند.
براساس تحلیل این کارشناس اینترنت بستر اصلی و ابزار ارتباطی است که ایرانیان می‌توانند افکار خود را از طریق آن با یکدیگر و جهان در میان بگذارند. با مهاجرت سایت‌های داخلی و خارجی گوناگون به شبکه ملی اطلاعات بسیاری از ایرانیان برای دستیابی به اطلاعات موجود در سایت‌های فیلتر شده نظیر یوتیوب، آمازون و … ناچار به استفاده از ابزارهای مختلف همچون وی‌پی‌ان جهت دور زدن فیلترینگ شدند.
وی اضافه‌می‌کند: از زمانی که ایالات متحده کمپین فشار حداکثری خود را آغاز کرد، آنها فشار بیشتری به ایران وارد کردند و در نتیجه ایرانی‌ها دیگر قادر به استفاده از خدمات بین‌المللی تحت وب مانند خدمات وب کلود آمازون و کلود گوگل نبودند.
تحریم‌های فنی آمریکا، «بزرگ‌ترین هدیه» به دولت ایران؟
یک کارشناس ایرانی دیگر در مصاحبه با یکی از رسانه‌های خارجی اعلام کرده: «تحریم‌های ایالات متحده باعث خاموشی اینترنت در ایران می‌شود.»
وی ادامه داده: «ما بیش از حد با تحریم‌های ایالات متحده برای استفاده از شرکت‌های فناوری آمریکایی روبه‌رو شده‌ایم. گوگل کلود سرویس، خدمات وب آمازون و سیستم‌عامل‌هایی که بسیاری از ایرانیان برای دسترسی به شبکه‌های مجازی خصوصی برای دور زدن فیلتر در ایران از آنها استفاده می‌کنند باتوجه به تحریم‌های اخیر آمریکا دیگر امکان استفاده در داخل ایران را ندارند.
در همین خصوص نات فریدمن، مدیرعامل GitHub، در ماه ژوئیه در توییتر خود نوشت که می‌داند محدودیت‌های تجاری به مردم آسیب رسانده است اما برای رعایت مجازات‌های ایالات متحده مجبور شده است محدودیت‌های جدیدی را برای حساب‌های خصوصی و پرداختی در ایران، سوریه و کریمه اعمال کند.
به دلیل افزایش تحریم‌های آمریکا علیه ایران، بسیاری از شرکت‌های خارجی مانند Slack، ناچار شدند که اطلاعات موجود در سرورهای خود را به داخل ایران آورده و به شبکه ملی اطلاعات ایران مهاجرت کنند. همین امر به عقیده برخی از کارشناسان حوزه اینترنت که با رسانه‌های خارجی مصاحبه کردهاند باعث شده که دولت ایران بتواند به شکل ساده‌تری محدودیت‌هایی را برای دسترسی به اینترنت جهانی اعمال کند.
درواقع بنابر این تحلیل، تحریم‌های ایالات متحده در عمل باعث شده که شرکت‌های خارجی بیشتری ناچار شوند به شبکه ملی اطلاعات ایران کوچ کنند و به تعبیر دیگر تحریم‌های ترامپ در جهت تقویت شبکه ملی اطلاعات ایران عمل کرده است.
نگاهی به چگونگی خاموشی اینترنت در کشور
تلگراف در تحلیل خود از قطعی اینترنت در ایران، خاموش کردن سرویس‌های اینترنتی در سراسر کشوری با بیش از ۸۰ میلیون نفر جمعیت و با وجود تعدد ارایه‌دهندگان اینترنت را کاری مشکل و پیچیده ارزیابی کرده است. گزارش تلگراف می‌افزاید: خاموش کردن کامل اینترنت و قطع ارتباط اینترنتی در ایران در حدود ۲۴ساعت طول کشید. درواقع مقامات برای قطع دسترسی می‌بایست با طیف وسیعی از ISPها و ارایه‌دهندگان داده‌های تلفن همراه هماهنگ می‌شدند تا سطح اتصال را به حداقل پنج درصد برسانند.
در ادامه این گزارش آمده است، ایران به سبب تخفیف‌های اقتصادی که برای تشویق ارایه‌دهندگان محتوا به میزبانی داده‌هایشان در کشور داده توانسته در یک سال اخیر حجم قابل توجهی داده را به شبکه ملی اطلاعات آورده و امکان قطع ارتباط با اینترنت جهانی را فراهم کند.
روند قطع دسترسی به اینترنت
رسانه «وایرد» اما نگاهی متفاوت به قطع دسترسی حدودا ۱۰ روزه ایرانیان به اینترنت جهانی دارد و می‌نویسد:
روند مسدود کردن اتصال به اینترنت کل کشور بستگی به راه‌اندازی شبکه داخلی دارد. کشورهایی مانند اتیوپی که سطح دسترسی اینترنت به نسبت ایران محدود است معمولا فقط دارای یک ارایه‌دهنده خدمات اینترنتی تحت کنترل دولت هستند و ISPهای کوچک‌تر خصوصی نیز معمولا از طریق یک کابل زیر شبکه به شبکه بین‌المللی دسترسی پیدا می‌کنند لذا مقامات می‌توانند به راحتی استفاده از اینترنت بین‌الملل را محدود کنند.
هرچه زیرساخت‌های یک کشور گسترده‌تر و متنوع‌تر باشد روند خاموشی دیجیتال بیشتر درگیر می‌شود. Alp Toker ، مدیر گروه ردیابی اتصال غیرحضوری NetBlocks با اشاره به قطعی اینترنت ایران می‌گوید: برای مقامات ایران حدود ۲۴ ساعت طول کشید تا ترافیک ورودی و برون‌مرزی کشور را به‌طور کامل مسدود کند وصرفا امکان دسترسی ۵ تا ۷ درصدی به اینترنت بین‌الملل را فراهم آورند.
واقعیت آن است که هر چه شبکه‌ها و اتصالات یک کشور بیشتر باشد قطع دسترسی به اینترنت بین‌الملل دشوارتر خواهد بود با این وجود اما دولت ایران موفق به انجام این ماموریت غیرممکن شده است.
یک محقق امنیتی با نام «لوکاز الیژنیک» می‌گوید: در کشوری بدون محدودیت‌های دیجیتال آشکار، مسوولان باید برای قطع دسترسی با چندین ISP و ارایه‌دهنده داده‌های تلفن همراه همکاری همزمان داشته باشند. همچنین در هنگام انجام چنین پروژه‌ای مسایل امنیتی زیادی نیز باید لحاظ شود. به عنوان مثال اینترنت به شکلی طراحی شده است که به آن اجازه می‌دهد تا در هنگام قرنطینه موانع موجود را برطرف کند و در مناطقی که شبکه دارای مشکلات اتصال یا عدم ثبات است مشکل به شکل خودکار برطرف شود.
لوکاز اولجنیک، مشاور مستقل امنیت و حفظ حریم خصوصی و تحقیقات پژوهشی در حوزه فناوری می‌افزاید: «برای خاموش کردن دسترسی یک کشور به اینترنت، مقدمات زیادی لازم است. ما در مورد لایه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و همچنین چارچوب‌های نظارتی صحبت می‌کنیم.» هرچه شبکه‌ها و ارتباطات بیشتری در کشور وجود داشته باشد امکان قطع ارتباط با اینترنت جهانی دشوارتر خواهد شد.
طی یک دهه گذشته، دولت ایران به‌طور فزاینده‌ای بر ساختن «اینترانت» یا اینترنت ملی متمرکز شده است. این امر به آنها امکان می‌دهد تا ضمن سیاست‌گذاری تمام محتویات موجود در شبکه و محدود کردن اطلاعات از منابع خارجی، خدمات وب را به شهروندان خود ارایه دهد.
این تلاش معروف به «شبکه ملی اطلاعات» یا SHOMA است که شرکت وزارت ارتباطات ایران مسوول آن است و در فرایند ایجاد این شبکه داخلی، دولت ایران کنترل بیشتری در زمینه ارتباطات عمومی و خصوصی به دست آورده است.
آیا آمریکا می‌تواند اینترنت ایران را فعال کند؟
آن‌طور که کارشناسان غربی می‌گویند، روی کاغذ و از منظر تئوریک راه‌هایی وجود دارد که ایالات متحده از طریق آنها می‌تواند «اینترنت» را به ایران بازگرداند. برای مثال آنها می‌توانند برنامه‌های ارتباطی غیرمتمرکز و رمزگذاری شده را به‌کار گیرند و یا از طریق دیش‌های ماهواره‌ای که ایرانیان از آنها برای دریافت برنامه‌های تلویزیونی استفاده می‌کنند از طریق سرورهای samizdat برای اتصال ایرانیان به اینترنت استفاده کنند.
همچنین آمریکا می‌تواند از طریق یک حمله خرابکارانه و سایبری و سپس ایجاد شبکه‌های ad hoc، زیرساخت‌های متمرکز اینترنت تهران را تخریب کند. جالب اینجاست که اف‌بی‌آی و آژانس امنیت ملی آمریکا اغلب علیه فناوری‌هایی که ممکن است امروز به ایرانیان کمک کند اعتراض کردهاند؛ علت نیز مشخص است زیرا این فناوری‌ها می‌توانند بدون آنکه توجه دولت و پلیس را جلب کنند دسترسی به اینترنت را برای شهروندان آمریکایی نیز فراهم کنند.
جیمز کامی، مدیر سابق FBI در سال ۲۰۱۷ گفته بود: «هیچ چیزی به معنای حریم خصوصی مطلق در فضای مجازی وجود ندارد.» [دولت] می‌تواند حمله کند – و این یک واقعیت است. ”
چالشی که آمریکا برای فراهم آوردن دسترسی به اینترنت برای ایرانیان دارد از مشکلات لجستیکی ناشی می‌شود. چراکه بعید است دولت ایران به سادگی بنشیند و تماشا کند که درصد زیادی از شهروندانش از برنامه‌ها یا فناوری‌هایی استفاده می‌کنند که کنترلی بر آنها وجود ندارد. در نهایت ایران حتی می‌تواند در صورت لزوم و برای حفظ امنیت ملی خود هرگونه پیوند الکترونیکی را تا زمانی که بخواهد قطع کند.
امکان ارایه اینترنت ماهواره‌ای
در ادامه مسیرهای احتمالی برای رساندن اینترنت به ایران، یک پژوهشگر فناوری ارتباطات و اطلاعات بر این باور است که برقراری اینترنت بدون سانسور و کنترل دولتی از طریق ماهواره، به لحاظ فنی، شدنی است اما در حال حاضر با سه چالش عمده روبه‌روست: ۱٫ گران است.۲٫ چندان امن نیست و قابل پارازیت‌اندازی است. ۳٫ به تجهیزات و خدمات فنی نیازمند است.
این کارشناس معتقد است: ارایه اینترنت بدون سانسور از طریق ماهواره ممکن است و در حال حاضر توسط شرکت‌هایی در آمریکا-اروپا و آسیا عرضه می‌شود و مردم می‌توانند آن را خریداری کنند که عمدتا به صرفه نیست. یکی از پیشتازان ارایه اینترنت ماهواره‌ای شرکت Space X با مدیریت ایلان ماسک است که تعدادی ماهواره برای اینترنت مورد استفاده قرارداده و خود او شخصا در چند هفته قبل با استفاده از یک ترمینال موسوم به استارلینک در منزل خود توییت و آزمایش کرد.
در همین خصوص تلاش‌های بسیاری توسط شرکت‌های Telesat و OneWeb و آمازون نیز برای اینترنت ماهواره‌ای ولی در مدارهای پایین در حال انجام است. بنابراین تصور اینکه در سال‌های آینده استفاده از اینترنت ماهواره‌ای به‌صورت وای‌فای نیز ممکن شود دور از ذهن نیست. با این وجود آذری‌جهرمی وزیر ارتباطات ایران معتقد است که اینترنت ماهواره‌ای تا سال ۲۰۲۵ ارایه نمی‌شود.
یک کارشناس در خصوص امکان ارایه اینترنت ماهواره‌ای می‌گوید: بعضی از سرویس‌های اینترنت ماهواره‌ای به بشقاب‌های بزرگ و ثابت احتیاج دارند. البته تجهیزاتی شبیه یک لپ‌تاپ کوچک نیز وجود دارند که با آنها می‌شود سیگنال را گرفت.
بشقاب این دستگاه‌ها خیلی کوچک هست به نحوی که کار همان بشقاب ماهواره‌ای بزرگ را می‌کند. اما در هرصورت این‌ها تجهیزات خاصی هستند که باید از خارج از ایران وارد بشوند و قیمت‌شان بالاست. همین‌طور هزینه پهنای باند نیز برای اینترنت ماهواره‌ای بسیار بالاست و شاید بتوان گفت در بعضی موارد تا ۱۰۰ برابر هزینه اینترنت عادی تمام می‌شود. از این جهت این ایده که یک کشور خارجی بتواند اینترنت را به صورت سراسری برای همه ایرانی‌ها فراهم بکند دست‌کم فعلا امکانش نیست و هزینه خیلی بالایی دارد.
شیوه‌ای قدیمی به نام CrossPoint
در سیستم CrossPoint که یکی از روش‌های قدیمی برای دسترسی به اینترنت محسوب می‌شود از دو خط تلفن و دو رایانه شخصی برای اتصال اینترنتی استفاده می‌شود.
به این مفهوم که یک تماس از داخل کشور به خارج صورت گرفته و از طریق مودم دایال‌آپ که در کشور دارای اینترنت وجود دارد، ارتباط اینترنتی با آن سوی مرزها برقرار می‌شود.
در سال ۱۹۹۱ در کشور یوگسلاوی مردم برای دور زدن انسداد اینترنت از این شیوه استفاده می‌کردند و تا زمانی که سرورها قادر به دستیابی به شماره تلفن در یک کشور بودند امکان ارتباط با اینترنت در سایر نقاط جهان تامین می‌شود. مشکل این روش اما این است که ارتباطات بسیار کند است و ارسال و دریافت فایل‌های پرحجم گاهی نیاز به اتصال طولانی‌مدت و چند روزه دارد که عملا این روش را ناکارآمد می‌کند.
دیگر روش‌های احتمالی برقراری اینترنت
امکان هک کردن اینترنت داخلی ایران و اتصال آن به اینترنت جهانی یکی دیگر از گمانه‌های مطرح شده است که البته عملا ممکن نیست زیرا متولیان اینترنت به راحتی می‌توانند برق دستگاه‌های هک شده را قطع کرده و ارتباط برقرار شده را بی‌اثر کنند.
یکی دیگر از روش‌ها اما امکان اتصال موبایل‌ها از طریق بلوتوث و وای‌فای است که از طریق آن می‌توان شبکه‌ای بزرگ در داخل کشور ایجاد کرد اما این شبکه هرچه که باشد اینترنت نیست.
امکان ایجاد برخی سرورهای مخفی در داخل کشور که به اینترنت دسترسی داشته باشند اما از دیگر گمانه‌های مطرح شده برای امکان اتصال به اینترنت در زمان قطعی بوده که این روش نیز فعلا چندان محتمل به نظر نمی‌رسد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
مخلص کلام اینکه در دنیای فناوری هر احتمالی دیگر ناممکن به نظر نمی‌رسد و سرعت پیشرفت ابداعات به حدی بالاست که هر لحظه امکان ظهور نوع جدیدی از ارتباطات ممکن است.
کشور ما پیش از این با تهدیدهای فناورانه و ارتباطاتی زیادی از خارج کشور مواجه بوده و هست و همین موضوع ضرورت تاب‌آوری و مقاوم‌سازی کسب‌وکارهای مبتنی بر این بسترها را بیشتر کرده است و البته اقداماتی نیز در این راستا به عمل آمده است.
اکنون اما با قطع اینترنت از داخل کشور به نوعی تهدید بیرونی، به شکل کامل پیاده‌سازی و عملیاتی شد و از این رهگذر میزان آمادگی و صدمات احتمالی مورد بررسی قرار گرفت و وزارت ارتباطات و زیرمجموعه‌هایش به دنبال آن هستند تا مشکلات کشور و شبکه ملی اطلاعات از این بابت را به حداقل برسانند.
با این وجود همان‌طور که ذکر شد، احتمال به‌کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در دنیا (فارغ از نیات و اهداف سازندگان آن) نیز همواره مطرح است. از این رو به نظر می‌رسد اقدامات فنی اعم از سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و قطع اینترنت به شکل موقت یا دائمی، در بلند مدت شاید تنها راهکار و برگ برنده نباشد.
لذا ما نیازمند بسترسازی‌های قانونی و فراهم‌سازی اعتماد بیشتر برای اتکا به توانمندی‌های داخلی هستیم و اقدامات سلبی، تنها راه‌حل مساله نیست و ما به گام‌های ایجابی هم نیازمندیم. در غیر این‌صورت، در آینده نامعلوم و با فرض شکست دیوارهای شبکه ملی اطلاعات، دوباره شاهد رواج راه‌هایی برای دور زدن خواهیم بود، مشابه تجربه فیلترینگ و رواج گسترده فیلترشکن‌ها.(منبع:عصرارتباط)
