تجارت الکترونیکی در دنیا دروازه‌های جدیدی را به روی پست کشورها گشوده و آنچنان که مدیران پستی کشور ما سال‌هاست مطرح می‌کنند «آینده پست در تجارت الکترونیک است» و در همین سال‌ها هرگاه صحبت از زیان‌دهی شرکت پست می‌شود، جمله‌ای با مضمونی مشابه بیان می‌شود اما مسیری که پست برای رسیدن به سود از خرید و فروش‌های اینترنتی در پیش گرفته موجب شده تا این مضمون تاکنون در حد برنامه‌های آینده باقی بماند.
هر چند شرکت پست تاریخ ورود خود را به تجارت الکترونیکی از سال ۸۶ عنوان می‌کند و در تمام این سال‌ها می‌توانست سهم قابل توجهی از بازار رو به رشد خرید و فروش‌های اینترنتی از آن خود کند اما در پایان سال ۹۲ بود که مدیرعامل این شرکت اعلام کرد که شرکت پست از وضعیت مناسبی برخوردار نیست و با زیان انباشته سه هزار و ۳۰۰ میلیارد ریالی روبه‌رو است. روایت مدیرعامل پست از وضعیت پست در آن روزها این بود که سرانه مرسولات پستی در کشور به شدت کاهش یافته و این شرکت بدهی‌های زیادی به پیمانکاران، شرکت‌های طرف قرارداد و همکاران خود دارد. با این حال و به یکباره ۱۶ بهمن ماه سال گذشته وزیر ارتباطات از سود‌دهی پست برای نخستین بار خبر داد. خبری که از نگاه ناظران بیرونی با علامت سوال‌ها و ابهامات بسیاری روبه‌رو شد. بعد از آن بود که مدیرعامل شرکت پست مهم‌ترین سیاست وزارت ارتباطات درباره شرکت پست در دولت یازدهم را نجات این شرکت از ورطه ورشکستگی عنوان کرد.
با این حال و در شرایطی که زیان‌دهی با آمار و ارقام زیان‌دهی شرکت پست را نشان می‌داد و ادعای رسیدن به سود با ذکر کلیات ابهاماتی را ایجاد کرده بود؛ این شرکت آمارهایی در حوزه خرید و فروش‌های اینترنتی ارایه می‌کرد که رشد این بخش را علی‌رغم تمام کاستی‌ها نشان می‌داد.
طبق اعلام اداره کل پست مستقیم و سرویس‌های نوین پستی، ترافیک ۹ ماهه سال ۹۱، نسبت به مدت مشابه سال ۹۰، رقمی معادل ۴۰ درصد رشد داشته است. در سال ۹۲، بالغ بر ۵میلیون مرسوله اینترنتی که ارزش مالی آن حدود ۲ هزار میلیارد ریال بوده است، از طریق پست جابه‌جا شده است. این مقدار برای دو ماهه اول سال ۹۳، حدود یک میلیون و ۲۰۰هزار مرسوله در سرویس خریدوفروش اینترنتی بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۲۲ درصد رشد داشته است.
همچنین بر اساس آماری که آبان ماه سال گذشته شرکت پست ارایه داد ترافیک سرویس خرید و فروش اینترنتی به رقم بالای ۳ میلیون مرسوله رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن، ۲۰ درصد رشد داشته و تراکنش مالی سرویس (مجموع کالا و خدمات) نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۶۰ درصد رشد را نشان می‌دهد.
در همین حال، شهرام حی‌شاد، مدیرکل ایجاد، توسعه و راهبری سرویس‌های نوین پستی، از رشد سرویس خرید و فروش اینترنتی در شش ماهه نخست سال ۹۳ خبر داده و می‌گوید: با تسهیل شرایط کسب و کار مجازی و رفع موانع و مشکلات اجرایی در شبکه سیستمی توزیع، در شش ماهه نخست سال جاری در سرویس خرید و فروش اینترنتی رشد ۴۴ درصدی ترافیکی را شاهد بودیم. همچنین در همین مدت حجم معاملات مالی سرویس خرید و فروش اینترنتی رشد ۶۴ درصدی داشته است.
عملکردی که با نمودارها بالا نمی‌رود
واقعیت این است که با وجود رشد بی‌سابقه سفارش‌های اینترنتی، شرکت پست همچنان زیان‌ده بوده و نتوانسته سهم غالب از بازار جابه‌جایی مرسولات در تجارت الکترونیکی را به خود اختصاص دهد.
بخش خصوصی در گزارشی درباره مشکلات تجارت الکترونیکی، نبود شرکت‌های ارایه‌دهنده خدمات لجستیک مناسب به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی را یکی از مشکلات جدی پیش پای فعالان تجارت الکترونیکی در کشور دانسته و تاکید می‌کند: شرکت پست به‌عنوان بزرگ‌ترین ارایه‌دهنده‌خدمات حمل کالا در سراسر کشور، متاسفانه نتوانسته است استانداردهای موردنیاز برای ایجاد بستری امن، مقرون‌به‌صرفه و سروقت را برای تحویل کالا در اختیار تجارت الکترونیکی کشور قرار دهد. از طرفی افزایش بی‌رویه و چند مرتبه هزینه خدمات پستی توسط شرکت‌های ارایه‌دهنده و به‌خصوص شرکت پست به‌عنوان یک شرکت دولتی سبب شده است که کسب‌وکارهای تجارت الکترونیکی با مشکلات جدی در زمینه لجستیک روبه‌رو شوند.این مشکل درباره کتاب و محصولات فرهنگی بیش از سایر موارد خودنمایی می‌کند. فروشندگان آنلاین کتاب بالا بودن هزینه‌های پستی را جدی‌ترین مشکل خود عنوان می‌کنند. به گفته آنان، افزایش تعرفه‌های پست موجب شده مخاطبان بسیاری از خرید اینترنتی کتاب صرفنظر کنند. چرا که گاه ارزش یک کتاب ۴ هزار تومان و ۱۰ هزار تومان هزینه ارسال آن است به طوری که هیچ تناسبی میان این دو وجود ندارد. یا کتابی که ۱۲ هزار تومان است قیمت آن با هزینه پست به ۲۰ هزار تومان می‌رسد و این مبلغ بهای مناسبی برای یک دانشجو که از طبقه متوسط جامعه است و با مشکلات اقتصادی بسیار دست‌وپنجه نرم می‌کند قیمت مناسبی نیست.
در همین رابطه فرانک اسکویی قائم‌مقام مرکز توسعه تجارت الکترونیکی چندی پیش در نخستین جلسه هم‌اندیشی با فروشندگان کتاب آنلاین، تاکید کرده بود: در حال مذاکره با شرکت‌های پستی هستیم تا اندکی از هزینه‌های پستی ارسال کتاب کم شود زیرا شرکت پست به طور خصوصی فعالیت می‌کند و به پولی که در ازای ارسال بسته‌های پستی دریافت می‌کند تکیه کرده است. ما حداقل نیازمند ۵۰ درصد تخفیف در هزینه‌های ارسال کتاب به صورت پستی هستیم و باید با ۲۳ شرکت پستی گفت‌وگو کنیم و به این نتیجه برسیم که چند درصد می‌تواند به سایت‌های فروش آنلاین کتاب تخفیف دهند.
پست در قامت رقیبی برای فروشگاه‌های اینترنتی
مساله دیگری که در این میان وجود دارد ظاهر شدن پست در قامت رقیب بخش خصوصی در خرید و فروش‌های اینترنتی است و در واقع این شرکت به جای اجرای وظایف ذاتی خود، به ایجاد فروشگاه اینترنتی با بودجه‌های دولتی و رقابت با بخش خصوصی اقدام کرده است.
سامانه بازار الکترونیکی پست یک بازارچه مجازی است که مدیران پست آن را گسترده‌ترین شبکه خرید و فروش اینترنتی کشور می‌دانند اما واقعیت این است که فروشگاه‌های مجازی همه در این سامانه جای نگرفته‌اند و شاید اصلا نیازی به این کار وجود نداشته باشد چرا که هریک از فروشگاه‌های مجازی خود اقدام به بازاریابی کرده و در فضایی رقابتی فعالیت خود را ادامه می‌دهند و این سامانه نه تنها در رقابتی‌شدن فضا تاثیری ندارد بلکه همواره از سوی فروشگاه‌های اینترنتی به عنوان رقیب در نظر گرفته شده است.
در این زمینه بخش خصوصی در بررسی موانع تجارت الکترونیکی تاکید می‌کند: راه‌اندازی فروشگاه‌های برخط توسط شرکت پست، (http://www.ebazaar-post.ir/) با استفاده از بودجه و امکانات دولتی، نه‌تنها عرصه را برای فعالیت و رقابت بخش خصوصی در این حوزه تنگ می‌کند، بلکه آن سازمان دچار تعارض منفعت کوتاه‌مدت، حاصل از درآمد، در مقابل منفعت بلندمدت کشور، حاصل از توسعه زیرساخت و بستر فعالیت چندصدایی خواهد شد. ورود حاکمیت در حوزه رقابت با بخش خصوصی برای آن سازمان خاص و در کوتاه‌مدت احتمالا عوایدی به همراه خواهد داشت، لیکن در نگاه کلان و بلندمدت، به‌وضوح به ضرر کشور خواهد بود. حی‌شاد، مدیرکل ایجاد، توسعه و راهبری سرویس‌های نوین پستی در ارایه آمار رشد خرید و فروش‌های اینترنتی، بازار الکترونیکی پست را به عنوان یکی از ۱۰ شرکت پرترافیک اعلام می‌کند و می‌گوید: این سامانه با دارا بودن ۵۹۸ فروشگاه فعال و ترافیک ۷۸۰۰۰ فقره مرسوله در رتبه‌بندی شرکت‌های فعال، جزو ۱۰شرکت برتر شرکت‌های پرترافیک به شمار می‌رود.
رقابت با بخش خصوصی واقعیتی است که حتی از دل همین تحلیل‌های آماری هم بیرون می‌آید، در حالی که ماموریت اصلی پست در کسب و کارهای اینترنتی، ورود مستقیم به رقابت نیست و می‌تواند تمرکز خود را در کسب سهم بیشتر از جابه‌جایی کالا معطوف کند.
شرکت‌های واسط و گلایه‌های فروشگاه‌داران
شرکت‌های واسط ارایه‌دهنده سرویس‌های پستی به فروشگاه‌های اینترنتی یا اصطلاحا CODها از دیگر مواردی هستند که گاه زنجیره ارایه خدمات پستی در خرید و فروش‌های اینترنتی را با مشکلاتی مواجه می‌کنند. اکنون شرکت پست با ۲۸ شرکت واسط قرارداد دارد که البته همانند اکثر قریب به اتفاق پروژه‌های خصوصی‌سازی دولتی، مشکلاتی وجود دارد که گریبان همه افراد فعال در این بخش اعم از ارایه‌دهنده سرویس و سرویس‌گیرنده و حتی مشتریان فروشگاه‌های اینترنتی را نیز می‌گیرد. مواردی همچون بی‌مسوولیتی در قبال ارسال به موقع مرسوله، نحوه قرارداد با فروشگاه‌های اینترنتی، سرمایه اولیه اندک این شرکت‌ها و عدم توانایی عمل به تعهدات‌شان از مشکلاتی است که در گلایه‌های صاحبان فروشگاه‌های اینترنتی در این سال‌ها از وضعیت کار با این شرکت‌های واسط به گوش می‌رسد و به همین دلایل روشن‌تر شدن استانداردهای لازم برای اخذ مجوز این شرکت‌ها از سوی پست و نظارت دقیق‌تر بر این شرکت‌ها را از سوی شرکت مادر دولتی می‌طلبند.
ضوابط سختگیرانه پست و نارضایتی فعالان بازار
با وجود تمام این مشکلات، گاه وضع از این هم بدتر می‌شود و در مقاطع مختلف پست اقدام به اعمال ضوابط سختگیرانه‌تری برای فروشگاه‌های اینترنتی کرده که نارضایتی‌هایی نیز به دنبال داشت. برای نمونه در آذر ماه سال ۹۲ بود که شرکت پست در نشستی با فعالان بازار الکترونیکی مقرر کرد که از آغاز دی ماه همان سال ارایه خدمات پستی در سرویس خرید و فروش اینترنتی صرفا از طریق سرویس پست پیشتاز و پیک شهری صورت پذیرد.
هر چند هدف از این کار رفع مشکلات موانع و مشکلات سرویس‌های خرید و فروش اینترنتی، تسهیل شرایط کسب و کار در حوزه تجارت الکترونیکی و ارتقای سطح کیفی سرویس اعلام شد اما این تصمیم با اعتراضات بسیاری روبه‌رو شد. حذف حق انتخاب نوع سرویس سفارشی و بالا بودن هزینه‌های پست پیشتازموضوعی بود که به اعتقاد گردانندگان فروشگاه‌های آنلاین نه تنها با رعایت حقوق مصرف‌کننده در تضاد است بلکه باعث ضرر شدید فروشگاه‌های اینترنتی و حتی تعطیلی آنها می‌شد.
هدف‌گذاری درست و نتیجه نامعلوم
آنچنان که مدیرعامل شرکت پست می‌گوید: سرویس خرید و فروش اینترنتی با سایر سرویس‌ها متفاوت بوده و از اهمیتی ویژه برای شبکه برخوردار است. به گفته او سرویس خرید و فروش اینترنتی یک فعالیت چهار وجهی شامل مشتری، پست، فروشگاه‌ها و شرکت‌های خرید و فروش اینترنتی بوده و باید هر چهار وجه از آن منتفع شوند. مدیرعامل پست انجام آسیب‌شناسی در چهار بخش را ضروری دانسته و می‌گوید: تقویت و آسیب این بخش‌ها همه به هم مرتبط بوده و باید در جهت افزایش اعتبار سرویس بکوشیم.
سهم بردن از بازار تجارت الکترونیکی هدف‌گذاری صحیحی است که از سوی شرکت پست بیان می‌شود اما به نظر می‌رسد مشکلاتی که در اینجا به بعضی از آنها اشاره شد مانعی بر سر راه رسیدن به این اهداف به شمار می‌رود چرا که در یک روند طبیعی این هدف‌گذاری‌ها باید به نتیجه منجر شود اما گویا گم شدن زمین بازی پست در بازار خرید و فروش‌های اینترنتی راه را برای رسیدن به هدف مسدود می‌کند.
