نزدیک به ۴۰ سال است که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوای) کشور، انجمن‌هایی به اصطلاح علمی، با عنوان‌هایی بسیار کلی و همه‌چیز دربرگیر، مجوز تاسیس و فعالیت از بالا به پایین می‌گیرند.
با نگاهی به عنوان‌های دو دوجین انجمن علمی مرتبط با فاوا، چنین به نظر می‌رسد که ملاک تعیین‌کننده در فرایند بررسی و تصویب مجوز تاسیس انجمن از سوی کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف)، بدیع بودن اصطلاح موجود در عنوان پیشنهادی انجمن، در هر مقطع زمانی معین، بوده است.
به این ترتیب، **هر بار که توپ مجامع علمی/فنی و مراکز تحقیق و توسعه فاوا در کشورهای توسعه‌یافته، غریده و اصطلاحی بدیع را شلیک کرده، شماری از دانشگاهیان ما، فرصت را غنیمت شمرده و تاسیس انجمنی ذیل آن اصطلاح جدید را از کمیسیون بررسی و صدور مجوزِ تاسیس انجمن‌های علمی، درخواست کرده، گرفته، به نام خود به ثبت رسانده و تا آخر عمر حفظ کرده‌اند.**
هفته پیش، در همین هفته‌نامه (عصر ارتباط) درمورد مشکلات ثبت جدیدترین انجمن علمی حوزه فاوای کشور که مجوز تاسیس گرفته (“انجمن سامانههای سایبر- فیزیکی ایران”) نوشتم و نام کلی این انجمن، نظرم را نسبت به نام سایر انجمن‌های علمی حوزه فاوا جلب کرد.
چند پرسش از وزیر عتف
وزیر محترم عتف، لطفا بفرمایید:
– در جامعه اطلاعات و عصر اقتصاد دیجیتالی، کدام سامانه را می‌شود یافت که در حوزه فاوا باشد ولی از نوع “سایبر- فیزیکی” نباشد؟
– چرا عنوان انجمن‌های علمی ما، این قدر کلی، دهان‌پرکن و نامشخص است؟
– آیا وزارت عتف بهتر نیست که به ایجاد اقیانوس‌هایی به عمق پایاب پایان دهد و به ایجاد چاه‌های عمیق روی آورد؟
– مگر نمی‌شد (برای مثال:) به جای صدور مجوز برای “انجمن کامپیوتر ایران” می‌آمدند عنوان کلی “کامپیوتر” را به فعالیت‌هایی ملموس تقسیم می‌کردند و “انجمن امنیت کامپیوتر ایران”، “انجمن ساخت کامپیوتر ایران” و امثالهم را تعریف و تصویب می‌کردند و اعضای هر انجمن را به فعالیتی مشخص وامی‌داشتند.
– اکنون که به “انجمن سامانههای سایبر- فیزیکی ایران” مجوز فعالیت داده و صادرکنندگان این مجوز خود می‌دانند که سامانههای سایبر- فیزیکی در برگیرنده روبات‌ها هم هستند با انجمن روباتیک ایران چه می‌خواهند بکنند؟
– چه کسی در وزارت عتف موظف به هماهنگ‌سازی انجمن سامانههای سایبر- فیزیکی ایران با انجمن روباتیک ایران است؟
۴۰ سال سردرگمی
اگر به وبگاه isac.msrt.ir (نام و نشان انجمن‌های مصوب کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت عتف) مراجعه کنید می‌بینید که:
– **از زمان تاسیس نخستین انجمن تشکیل شده در حوزه فاوای ایران (با نام “انجمن انفورماتیک ایران”) تا زمان تاسیس جدیدترین آنها (با نام “انجمن سامانههای سایبر-فیزیکی ایران” که یک‌سال و نیم پیش از وزارت عتف مجوز فعالیت در حوزه فاوا را کسب کرد)، ۴۰ سال می‌گذرد!
– در این مدت به‌نسبت بلند (“بلند” در مقایسه با شتاب و زودگذری فناوری‌های فاوا)، حدود ۳۰۰ نهاد علمی/صنعتی در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور سر برآورده و رسما تشکیل شده‌اند، اما در بازار پرجنب و جوش فاوای ایران، مشکل بتوان اثری و ثمری از اغلب آنها یافت! در بازار فاوای جهان که هیچ! **
بیست‌وچند نهاد از میان ۳۰۰ نهاد مورد اشاره، انجمن‌های علمی حوزه فاوای کشور را شکل می‌دهند.
مهم‌ترین انجمن‌های علمی که در بخش فاوای ایران مجوز فعالیت دارند، عبارتند از:
– انجمن انفورماتیک ایران (سال تاسیس: ۱۳۵۸)؛
– انجمن تجارت الکترونیکی ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۸)؛
– انجمن حسابرسی فناوری اطلاعات ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۸)؛
– انجمن مدیریت اطلاعات ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۸)؛
– انجمن مطالعات و تحقیقات جامعه اطلاعاتی ایران (سال تاسیس: ۱۳۷۳)؛
– انجمن کامپیوتر ایران (سال تاسیس: ۱۳۷۳)؛
– انجمن پردازش تصویر ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۶)؛
– انجمن رمز ایران (سال تاسیس: ۱۳۷۸)؛
– انجمن علوم و فناوری شناختی ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۰)؛
– انجمن سیستم‌های سلامت ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۲)؛
– انجمن میکروالکترونیک ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۲)؛
– انجمن یادگیری الکترونیکی ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۰)؛
– انجمن بیوانفورماتیک ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۳)؛
– انجمن پارک‌های علم و فناوری ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۰)؛
– انجمن روباتیک ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۹)؛
– انجمن سیستم‌های هوشمند ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۶)؛
– انجمن سامانه اطلاعات مکانی ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۳)؛
– انجمن سلامت الکترونیکی ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۳)؛
– انجمن شبکه هوشمند انرژی ایران (سال تاسیس: ۱۳۹۰)؛
– انجمن فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۲)؛
– انجمن مکاترونیک ایران (سال تاسیس: ۱۳۸۳)؛ و بالاخره:
– انجمن فرماندهی و کنترل، مخابرات، کامپیوتر و اطلاعات ایران، موسوم به IC4I (سال تاسیس: ۱۳۸۵).
به این فهرست، باید اضافه کرد نهادهای علمی/صنعتی زیر را:
– انجمن‌های صنفی کسب‌وکار اینترنتی (تشکیل شده در اغلب شهرهای بزرگ کشور)؛
– انجمن‌های شهر هوشمند (تشکیل شده در اغلب شهرهای بزرگ کشور)؛
– انجمن‌های صنفی پیشخوان دولت الکترونیکی (تشکیل شده در اغلب شهرهای بزرگ کشور)؛
– انجمن علوم و تکنولوژی ایران (سال تاسیس: ۱۳۷۲)؛
– انجمن لجستیک ایران؛
– انجمن مهندسی برق و الکترونیک ایران؛
– حد اقل دو کارخانه نوآوری؛
– ۴۳ پارک علم و فناوری؛
– ۲۵ مرکز نوآوری؛
– ۱۹۳ مرکز رشد؛
– تعدادی نهاد مقررات‌گذاری در حوزه فاوا، درون دولت و بیرون از بخش فاوا؛
– تعدادی مرکز تحقیقات و پژوهشگاه و پژوهشکده فاوا که پراکنده در سطح کشور، مستقیم یا غیرمستقیم در حوزه فاوای ایران فعالیت می‌کنند.
عمده این ۳۰۰ تشکل، یا دولتی هستند یا اینکه تحت نظارت عالیه دولت قرار دارند! اما به‌رغم این ویژگی وحدت‌بخش، دارای هم‌افزایی، هماهنگی و وحدت نظر نیستند و در عمل به دلیل موازی‌کاری، انسجامی درونی ندارند .
**ترازنامه برخی از نهادهای این مجموعه به نسبت بزرگ، شاید مثبت باشد، اما هیچ گزارشی از عملکرد آنها در دست نیست! آنچه آنها باید بدان نایل می‌شدند، شده‌اند و نشده‌اند، معلوم نیست که چیست؟ **
وقتی که پای این گونه بحث‌ها باز می‌شود، برای درک صحت و سقم و ابعاد این نوع خودارزیابی‌ها معمولا بحث مقایسه ساختاری میان آنچه خود داریم با آنچه اکثر بیگانگان ممکن است داشته باشند به میان می‌آید.
در پرتو چنین مقایسه‌ای مشاهده می‌کنیم که:
– ساختار انجمن‌ها و نهادهای علمی/صنفی/مهندسی و مالی دیگران (چه در حوزه فاوا، چه در دیگر حوزه‌های تقسیم کار اجتماعی) اغلب از پایین به بالا چیده شده؛ – ساختار انجمن‌ها و نهادهای علمی/صنفی/مهندسی و مالی ما، برعکس!
– ابتکار عمل کاربران و دست‌اندرکاران اقتصاد توسعه بخش‌های فاوا در ساختارهای از پایین به بالا، در عمل بالاست؛ – ابتکار عمل کاربران و دست‌اندرکاران ما، پایین!
– در کشورهای توسعه‌یافته، به‌رغم چیدمان ساختار انجمن‌ها و نهادهای علمی/ صنفی/ مهندسی از پایین به بالا، دستی نامرئی از بالا به پایین، تعارض منافع خاص و عام را مدیریت و انسجام بخش‌ها را مراقبت و حفظ می‌کند.
– برعکس، در نزد ما، به‌رغم چیدمان ساختار انجمن‌ها و نهاد‌های‌مان از بالا به پایین، دست‌هایی مرئی و نامرئی، از بالا به پایین، در پی بی‌نظمی و قانون‌گریزی‌اند!
**راهبرد بزرگ اقتصاد توسعه فاوا به نظر می‌رسد برای سیاست‌گذاران معینی مشخص باشد، هرچند چنین راهبرد بزرگی هرگز بیان نشده و نمی‌شود! هدف غایی تلاش‌ها و کوشش‌ها به‌رغم پنهان بودن نیز باید مشخص باشد، زیرا در راهی که می‌روند و می‌رویم، ثابت قدم هستند و همراهیم. اما واقعا به کجا می‌رویم؟ کجاست هدف غایی نهادهای علمی حوزه فاوای کشور؟ **
این تفاوت‌های ساختاری میان چیدمان‌های بومی و خارجی را یادم می‌آید، چند سال پیش از یک “تورلیدرِ” ایرانی شنیدم، که در توصیف مناره مسجد جامع یزد و در مورد مهندسی خارق‌العاده آن مناره به گردشگران خارجی گفت: استادکاری که این مناره را برای پند نسل‌های آینده‌اش بنا کرده، هنرمندی است که آن را از بالا به پایین طراحی کرد ولی از پایین به بالا ساخت؛ معماران جامعه‌های شما یاد گرفته‌اند مناره‌های زندگی اجتماعی را از پایین به بالا بسازند ولی اگر تعارضی پیش آمد، از بالا به پایین دخالت کنند! ساختارهای ادارای هم باید از همین منطق و معرفت والا پیروی کنند:
– طراحی از بالا به پایین؛ ولی
– ساختن از پایین به بالا!
