شرایط پیچیده اقتصادی، تحریم‌ها، نوسانات ارزی و البته فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی تمایل سرمایهگذاران بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری را روزبه‌روز کمتر می‌کند. گواه این موضوع نیز گزارش سالانه انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر است که چندی پیش در کانال تلگرامی این انجمن منتشر شد، طبق این گزارش طی سال ۱۴۰۱ نسبت به سال قبل از آن، حجم سرمایه‌گذاری در زیست‌بوم فناوری، از ۲۲۲۰ میلیارد تومان به ۱۱۱۴ میلیارد تومان کاهش یافته است.
این آمار که نشان‌دهنده کاهش ۵۰ درصدی میزان سرمایه‌گذاری استارت‌آپی ایران است، طبق اعلام این انجمن، متعلق به شرکت‌هایی است که گزارش‌شان را ارسال کرده‌اند. هر چند گزارش آماری-تحلیلی انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر قرار است در ماه‌های آینده تکمیل و منتشر شود، اما فعالان اکوسیستم از شرایط فعلی گله‌مندند و معتقدند که در حال حاضر و با وجود وضعیت سرد سرمایه‌گذاری در اکوسیستم، سرمایهگذاران به جای سرمایه‌گذاری‌های جدید، تنها روی حفظ و تاب‌آوری کسب‌وکارها متمرکز هستند.
روند کاهشی
دبیرخانه انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران هر سال گزارشی از عملکرد اعضای خود منتشر می‌کند که در آن به عملکرد مالی نهادهای تامین مالی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر می‌پردازد. پیرو آخرین آمارها منتشر شده از سوی این انجمن، در سال ۱۴۰۱ سرمایهگذاران خطرپذیر بیش از ۴۷۵۵ میلیارد تومان خدمات مالی ارائه داده‌اند. این انجمن گزارش داده است که با توجه به داده‌های ارسالی از سال ۱۴۰۱، پیش‌بینی می‌شود که خدمات اعضای آن رشد ۱۰۰ درصدی داشته باشد. اعضای انجمن از سال ۱۴۰۱ تاکنون بیش از ۱۰۶۵ میلیارد تومان تسهیلات و ۲۵۱۷ میلیارد تومان خدمات ضمانت‌نامه به شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور ارائه کرده‌اند. همچنین بر اساس آخرین گزارش‌های دریافتی، اعضای انجمن در سال گذشته بیش ۱۱۱۴ میلیارد تومان اقدام به سرمایه‌گذاری کرده‌اند. البته این انجمن اعلام کرده است که هنوز گزارش‌های شرکت‌هایی همچون حرکت اول، تکنوتجارت، شناسا، صندوق پژوهش و فناوری توسعه صادرات شریف، صندوق پژوهش و فناوری توسعه فناوری‌های نوین و صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت به دبیرخانه انجمن ارسال نشده است. اطلاعات عملکرد اعضای این انجمن، مربوط به ۲۰ صندوق پژوهش و فناوری، ۷ شرکت سرمایه‌گذاری، ۲ صندوق جسورانه و یک شتاب‌دهنده است.
با این همه بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر نسبت به سال قبل کاهش ۵۰ درصدی داشته است؛ با این حال آنطور که انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر اعلام کرده است، این کاهش به دلیل آن است که این آمار متعلق به عملکرد تعدادی از شرکت‌های موجود در انجمن است و هنوز بعضی شرکت‌های بزرگ گزارش عملکردشان تکمیل و ارائه نشده است.
مرضیه محمودان، کارشناس دیتای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر درباره نکات منتشر شده از گزارش عملکرد این انجمن به «دنیای اقتصاد» گفت: «در بررسی‌های انجام شده چند نکته مغفول مانده است. گزارشی که ما روی پلتفرم‌های انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر منتشر کرده‌ایم، مربوط به گزارش‌های عملکردی است که از اعضای انجمن تا به امروز به دست ما رسیده است. بعضی از اعضا همچنان گزارش‌شان تکمیل نشده و برای ما ارسال نکرده‌اند. خیلی از آنها درگیر حسابرسی هستند و معمولا این فرآیند زمان‌بر است. از آنجا که اکوسیستم به این داده‌ها نیاز دارد، اطلاعاتی را که تا این لحظه به دستمان رسیده، منتشر کرده‌ایم.»
او در ادامه افزود: «نکته دیگر این است که خدمات اعضای انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر معطوف به سرمایه‌گذاری نیست؛ بخش بزرگ‌تری از خدمات اعضا مربوط به ارائه ضمانت‌نامه‌ها و تسهیلات است که با توجه به این موارد باید بررسی‌ها انجام شود. در واقع تجمیع اطلاعات بدون در نظر گرفتن این دو مورد ارزش آماری نخواهد داشت.»
افول سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای آنلاین
آنطور که پیداست تمایل به سرمایه‌گذاری خطرپذیر روزبه‌روز کمتر شده و در پی آن ترس سرمایهگذاران افزایش پیدا می‌کند. فعالان حوزه شتاب‌دهی و سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر معتقدند با وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی فعلی، تنها راه بقای استارت‌آپ‌ها و سرمایهگذاران تعامل با یکدیگر و استفاده از پتانسیل‌های درونی یکدیگر به عنوان نیروی پیش‌برنده است. مرضیه محمودان، کارشناس جمع‌آوری داده در انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر با اشاره به این موضوع به «دنیای اقتصاد» می‌گوید که بی‌ثباتی در سیاستگذاری‌های این حوزه، به دلسردی سرمایهگذاران منجر می‌شود.
به‌طور کلی سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌ها در سال ۱۴۰۱، به دلیل شرایط اقتصادی و محدودیت‌های موجود روی بستر اینترنت ناامیدکننده بود و در سالی که گذشت تنها چند استارت‌آپ بزرگ موفق به جذب سرمایه شدند. نیما نامداری، مدیرعامل کارنامه و کیوان جامه‌بزرگ، معاون توسعه راهبرد فناپ از فعالان حوزه استارت‌آپی و سرمایه‌گذاری نیز معتقدند در شرایط فعلی و وضعیت سرد سرمایه‌گذاری در فضای دیجیتال، سرمایهگذاران به جای سرمایه‌گذاری‌های جدید، باید روی حفظ و تاب‌آوری استارت‌آپ‌های فعلی متمرکز باشند. آنها بر این باورند هر چند فضای سرمایه‌گذاری خاکستری شده است، اما روبه‌رو شدن با واقعیت بهتر از توهمات کاذب و ادعاهای شعاری در این باره است. آنها در رویداد سالانه پادرو و در پنلی با عنوان «آیا عصر سرمایه‌گذاری در آینده دیجیتال ایران تمام شده است»، به بررسی موضوع سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری پرداختند. نیما نامداری فعال حوزه و مدیرعامل کارنامه در این پنل گفت: «من به کسی که مازاد سرمایه دارد، توصیه نمی‌کنم که در این حوزه سرمایه‌گذاری کند. هنر ما این است که همین استارت‌آپ‌ها را با چنگ و دندان حفظ کنیم؛ هم در بحث سرمایه و تامین مالی. موضوع دیگر حفاظت از کسب‌وکارها در برابر رگولاتوری غیرمنعطف و بی‌مسوولیت است و ما باید بیشتر هوای کسب‌وکارها را داشته باشیم. معتقدم اگر سرمایه‌گذارها توانی دارند باید آن را روی حفظ هسته درونی استارت‌آپ‌های موجود متمرکز کنند.»
نامداری در رابطه با اینکه در این حالت توسعه زیرساخت‌ها چه می‌شود، گفت: «جهش استارت‌آپی در ایران نتیجه دو روند همزمان بود؛ اول اینکه در دوره‌ای اشتراک‌گذاری دانش و تجربه با ورود افراد تحصیل‌کرده و آشنا به فضاهای استارت‌آپی از خارج از کشور به ایران و تحولات اکوسیستم استارت‌آپی جهان همزمان شد و با توسعه زیرساخت‌ها شدت گرفت. هیچ‌کدام از استارت‌آپ‌های بزرگ ما نخستین پایه‌گذار یک بیزینس مدل جدید نبودند؛ ما اول اوبر و نتفلیکس را بنا نکرده بودیم. زیرساخت توسط جهان‌اولی‌ها تست شده بود. اما حالا مشکلات زیرساختی می‌تواند فضای استارت‌آپی را از بین ببرد. با وضع فعلی یک کد زدن ساده به کار پارتیزانی تبدیل شده است. مشکل فنی نیست؛ مشکل انگیزه است. در این فضا حرف زدن از سرمایه‌گذاری فانتزی است.»
کیوان جامه‌بزرگ هم با تاکید بر اینکه استراتژی‌شان تمرکز روی سرمایه‌گذاری‌های قبلی و تاب‌آوری آنهاست و برنامه جدیدی روی سرمایه‌گذاری ندارند، گفت: «ما یک هلدینگ فناوری اطلاعات هستیم و کاری جز سرمایه‌گذاری بلد نیستیم. ما روی کسب‌وکارهای دیجیتال سرمایه‌گذاری می‌کنیم. حتی اگر برخی بانک‌ها ملک می‌خرند، پاسارگاد جزو این مجموعه مالی نیست و این شانس فناپ بوده است که مدیران ارشد پاسارگاد در حوزه معدن، انرژی و آی‌تی سرمایه‌گذاری کرده‌اند و به جای سرمایه‌گذاری روی استارت‌آپ‌های جدید همچنان استراتژی ما تمرکز روی سرمایه‌گذاری قبلی و تاب‌آوری آنهاست و برنامه جدیدی روی سرمایه‌گذاری نداریم. ۸۰ درصد فعالیت ما حالا حفظ سرمایه‌گذاری‌های موجود است.»
نیما نامداری در ادامه این پنل با اشاره به اینکه اکوسیستم استارت‌آپی، سرمایه‌گذارِ خطرپذیر، کاربلد و باهوش می‌خواهد، اظهار کرد: «حجم سرمایه‌گذاری خصولتی در استارت‌آپ‌ها کم نیست، اما می‌بینیم هیچ خدمت خاص و منحصر‌به‌فردی از دل آنها بیرون نمی‌آید. من سرمایه‌گذارانی را می‌شناسم که پولشان را مثل وام به استارت‌آپ‌ها می‌دهند و در مقابل بهره می‌گیرند؛ یعنی این سرمایه‌گذار مفهوم استارت‌آپ را نمی‌فهمد و در بدبین کردن افراد به سرمایهگذاریها نقش بسزایی دارد.»
او همچنین افزود: «ذهنیت مردم هم نسبت به سرمایهگذاران انتقادی شده است. آنها فکر می‌کنند که پول سرمایهگذاران خصوصی ناسالم است، داده‌های کاربران ایمن نیستند. از دید من در حال حاضر اکوسیستم استارت‌آپی وجود ندارد، بلکه تنها روابط منحصر‌به‌فردی در برخی شرکت‌های سرمایه‌گذاری با تیم‌ها شکل می‌گیرد. پیشنهاد من به کسانی که می‌خواهند استارت‌آپ جدید راه‌اندازی کنند، این است که مدل کسب‌وکارشان به گونه‌ای باشد که به نرخ تورم مرتبط باشد؛ یعنی اگر تورم زیاد است آنها از فرآیند کار کمیسیون داشته باشند؛ عمق تکنولوژی پایین باشد، چون نیروی فنی IT برای استارت‌آپ فنی عمیق نداریم و همه مهاجرت کرده‌اند.» نیما نامداری همچنین در رابطه با اینکه سرمایه‌گذاری در اکوسیستم دیجیتال می‌تواند موفقیت‌آمیز باشد، گفت: «در شرایطی که مردم زندگی‌شان به فناوری گره خورده و کانال‌های ارتباطی فناورانه شده است، محرک تحولات دیجیتال مشتریان هستند. حوزه دیجیتال انتخابی نیست. سال‌هاست که سیاستگذار با مسائل برخوردی انتخابی داشته است، در صورتی که با زندگی آدم‌های نسل دیجیتال نمی‌شود سلیقه‌ای و انتخابی برخورد کرد.» جامه‌بزرگ نیز در رابطه با اینکه وضعیت سرمایه‌گذاری در این شرایط چیست، اظهار کرد: «ما در فناپ روی تاب‌آوری استارت‌آپ‌های‌مان تمرکز کرده‌ایم.
همچنان تمرکز ما حفظ پرتفوی موجود است، اما همچنان خوش‌بینم؛ چون ما یک جامعه توده‌ای نیستیم که بشود دوباره شکلش داد، ما جامعه شبکه‌ای هستیم که دائم خود را بازتعریف می‌کند. این بازتعریف دارد اتفاق می‌افتد، چون دنیا به سمت فناوری رفته و ما هم چاره‌ای جز همراهی نداریم.» به‌طور کلی سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری و کسب‌وکارهای آنلاین با وجود بازدهی بالا، به علت چشم‌انداز بلندمدت و ریسک‌های آن و همچنین چالش‌های نقدشوندگی و بازگشت‌پذیری سرمایهگذاریها، از جذابیت کمتری برای سرمایهگذاران بخش خصوصی برخوردار است. وقتی به این موارد، شرایط پیچیده خاصی که فعالیت سرمایهگذاران را محدود و آینده آنها را به مخاطره می‌اندازد، افزوده می‌شوند؛ دیگر نمی‌توان امید چندانی به رشد سرمایه‌گذاری خطرپذیر و فعالیت‌هایی داشت که تنها می‌توانند بر بستر آنها شکل بگیرند.
