گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره پارک‌های علم و فناوری که به‌تازگی منتشر شده حاوی نکات جالبی است. در جمع‌بندی که کوتاه‌ترین بخش این گزارش است، ترجیح داده شده زیاد مساله باز نشود اما با این وجود نکات جالبی ارایه شده، از جمله اینکه نوشته شده این پارک‌ها از لحاظ شاخص دستهبندی نشدند که بخواهیم خروجی از آنها خواسته باشیم و خروجی آنها نیز تناسبی با بودجه دریافتی ندارد.
بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌ها نیز به ناکامی و بلاتکلیفی ورود بخش خصوصی به این حوزه تاکید دارد. انتقاد قدیمی وارد به مرکز پژوهش‌ها اما این است که مطابق معمول این گزارش را در قالب pdf برای رسانه‌ها ارسال کرده و از ارسال فایل ورد خودداری کرده است که همین امر باعث شده این گزارش بازتاب زیادی در رسانه‌ها نداشته باشد. در ادامه منتخبی از مهم‌ترین موارد مطرح شده در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ارایه می‌شود.
اهمیت پارک‌های علم و فناوری
پارک‌های علم و فناوری یکی از نهادهای اجتماعی موثر در امر توسعه فناوری و به تبع آن، توسعه اقتصاد دانش‌مدار و اشتغال‌زایی تخصصی است که توجه بسیاری از کشورهای جهان به آن جلب شده است. این پارک‌ها نقش مهمی در تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه ایفا می‌کنند و می‌توان آنها را یکی از مهم‌ترین ابزارها برای تسهیل شکل‌گیری و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان دانست.
تاسیس و حمایت از پارک‌های علم و فناوری در اکثر سیاست‌ها و قوانین کشور ازجمله سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور مورد تاکید است. با این حال، در برنامه ششم توسعه اشاره‌ا‌ی به این موضوع مهم نشده است. رویکرد کلی این سیاست‌ها و قوانین بیشتر متمایل به توسعه کمی بوده است.
پارک‌های علم و فناوری، محیط‌هایی مناسب برای استقرار و حضور حرفه‌ای شرکت‌های فناوری کوچک و متوسط، واحدهای تحقیق و توسعه صنایع و موسسات پژوهشی است که در تعامل سازنده با یکدیگر و با دانشگاه‌ها به فعالیت‌های فناوری اشتغال دارند. پارک‌های علم و فناوری در کشور را سازمان متقاضی تاسیس کرده و تامین اعتبارات آن از مجاری دولتی و غیردولتی صورت می‌گیرد.
در داخل پارک‌های علم و فناوری واحدهایی دارای هویت حقوقی مستقل مستقر هستند که این واحدها با توجه به اساسنامه یا سایر اسناد قانونی در زمینه تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای، طراحی مهندسی، مهندسی معکوس، انتقال فناوری، ارایه خدمات تخصصی و در جهت تجاری کردن نتایج تحقیقات فعالیت می‌کنند. این واحدها شامل شرکت‌های خصوصی، واحدهای تحقیق و توسعه صنایع یا مراکز تحقیقاتی وابسته به دانشگاه‌ها یا دستگاه‌های اجرایی هستند. به‌طور معمول اهداف و کارکردهای اصلی پارک‌های علم و فناوری شامل ارتقای خلق و تجاری‌سازی فناوری‌ها و محصولات نوآورانه؛ ارتقای تسهیم دانش و شبکه‌سازی میان ذی‌نفعان مختلف نوآوری؛ تسهیل سرمایه‌گذاری در شرکت‌های تازهتاسیس فناوری‌محور؛ ایجاد فرصت‌های جدید استخدام به واسطه استفاده تجاری از فناوری‌های جدید و کمک به خلق ثروت و افزایش رفاه در منطقه است.
این پارک‌ها از طریق اقداماتی از قبیل تاسیس آزمایشگاه‌های تحقیقاتی مشترک، ایجاد امکان استفاده کاربران بخش صنعت از تسهیلات پارک، همکاری با دفاتر انتقال فناوری دانشگاه‌ها، ارایه آموزش حرفه‌ای و شبکه‌سازی برای منابع انسانی به منظور برآوردن نیازهای صنعت در برقراری و تسهیل ارتباطات شرکت‌های صنعتی با دانشگاه و ایجاد روابط همکاری بین صنعت و دانشگاه نقشی اساسی ایفا می‌کنند.
در بیشتر ارزیابی‌ها، صرفا رشد تعداد پارک‌های علم و فناوری گزارش می‌شود. این در حالی است که به لحاظ عملکردی، بیشتر پارک‌های علم و فناوری کشور در حد یک مرکز رشد باقی مانده‌اند.
با وجود سیاست‌های حمایت از توسعه مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری و با تاکید بر مشارکت بخش خصوصی، هنوز اساسنامه پارک‌های علم و فناوری خصوصی ابلاغ نشده است. با این حال، یک پارک علم و فناوری خصوصی در کشور افتتاح شده است؛ بنابراین نیاز به ایجاد مشوق‌ها و تسهیل روند ایجاد پارک‌های علم و فناوری خصوصی احساس می‌شود.
تاریخچه پارک‌های علم و فناوری
اساسنامه پارک‌های علم و فناوری در سال ۸۱ به تصویب آموزش عالی رسید. طبق این اساسنامه، سازمان موسس (متقاضی) سازمانی است که متقاضی تاسیس پارک بوده و تامین اعتبارات آن از مجاری دولتی و غیردولتی را به عهده می‌گیرد. پارک‌ها به صورت هیات امنایی اداره می‌شوند که در ترکیب آن وزیر وزارتخانه مربوط به عنوان رییس، استاندار (نایب‌رییس) و رییس پارک به عنوان دبیر هیات امنا حضور دارند.
حمایت از توسعه پارک‌های علم و فناوری در اسناد بالادستی کشور ازجمله نقشه جامع علمی مورد تاکید قرار گرفته است. در برنامه پنجم توسعه تکالیفی برای توسعه و حمایت از پارک‌های علم فناوری به دولت محول شده بود و حمایت از این پارک‌ها در اسناد بالادستی کشور از جمله در سیاست‌های کلی علم و فناوری و نیز در نقشه جامع علمی کشور مورد تاکید قرار گرفته است.
با وجود اهمیت بالای پارک‌های علم و فناوری اما در برنامه ششم از این پارک‌ها نامی برده نشده و گویا برنامه مشخصی برای آنها وجود ندارد.
پارک‌های علم و فناوری نیازمند بودجه
طبق گزارش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اطلاعات ۳۶ پارک علم و فناوری ارایه شده است که در آنها ۱۰۰ مرکز رشد، بیش از ۵ هزار واحد فناور و بیش از ۳۷ هزار نفر مشغول فعالیت هستند. عملکرد این پارک‌ها نشان می‌دهد که تاکنون بیش از ۲ هزار و ۱۹۰ دانش فنی در آنها تجاری‌سازی شده و بیش از ۲۶۰ میلیارد دلار صادرات محصولات و خدمات داشته‌اند.
در قانون بودجه سال۹۷ اعتباری در حدود ۳ هزار و ۲۵۷ میلیارد برای ۳۶ پارک علم و فناوری کشور در نظر گرفته شده که از این مقدار حدود ۲ هزار و ۵۲۸ میلیارد ریال برای اعتبارات هزینه‌ای و حدود ۷۲۸ میلیارد ریال برای طرح‌های تملک سرمایه‌ای بوده است.
با رصد این آمار مشخص می‌شود که اگرچه مقدار اعتبارات هزینه‌ای و کل اعتبارات در قانون بودجه سال ۹۷، نسبت به سال قبل به ترتیب بین ۲۰ تا ۲۹ درصد افزایش داشته اما اعتبارات تملک دارایی حدود ۲ درصد کاهش داشته است.
بررسی وضعیت پارک‌های علم و فناوری کشور نشان می‌دهد که اغلب پارک‌های علم و فناوری کشور با مشکل بودجه روبه‌رو هستند، بهخصوص پارک‌های علم و فناوری تازهتاسیس برای ایجاد زیرساخت‌ها و فضاهای فیزیکی مطلوب نیازمند بودجه عمرانی هستند. حدود نیمی از پارک‌های علم و فناوری کشور در زمینه‌های مختلف و به صورت جامع فعالیت دارند. برخی پارک‌ها نیز در حوزه‌های تخصصی همچون فاوا، فناوری نانو و دیگر زمینه‌های تخصصی از این دست فعالیت دارند.
در کل، به نظر می‌رسد پارک‌های علم و فناوری باید با توجه به اولویت‌های آمایشی و ظرفیت بومی توسعه یابند و بسته به مراحل توسعه پارک‌ها، سیاست‌های حمایتی مبتنی بر بازده تعیین شده برای انواع پارک‌ها اتخاذ شود. اتخاذ یک الگوی جامع در ارزیابی عملکرد پارک و میزان اثربخشی آنها در این حوزه اهمیت بسیار دارد. بنابراین ضروری است چارچوبی حداقلی برای ارزیابی عملکرد پارک‌های علم و فناوری با توجه به بازده برای شرکت‌های مستقر، بازده برای اقتصاد محلی و بازده برای خود پارک در نظر گرفته شود.
موانع بخش خصوصی
درحال حاضر تقریبا تمامی پارک‌های علم و فناوری کشور به صورت دولتی اداره می‌شوند. تلاش دولت برای کاهش وابستگی به اعتبارات دولتی به پارک‌های علم و فناوری دولتی گوشزد می‌کند که گرچه راه‌اندازی و حمایت اولیه مراکز رشد برعهده دولت بوده، اما برای بقا و رشد خود که پیش‌نیاز رشد کمی وکیفی شرکت‌های خصوصی است باید برای پیش‌بینی سایر منابع مالی بدون اتکا به دولت کوشش کند. این در حالی است که چنانچه در بخش قبل نشان داده شد به نظر نمی‌رسد تناسبی میان اعتبارات بودجه‌ای و عملکرد پارک وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، پارک‌هایی که عملکرد بهتری به لحاظ فروش و صادرات داشته‌اند چه‌بسا اعتبارات بودجه‌ای کمتری دریافت کرده باشند. البته این موضوع به معنای انکار ضرورت حمایت بیشتر از پارک‌های نوپا نیست اما نشان می‌دهد تامین مالی بدون قید و شرط و بدون توجه به بازده و عملکرد پارک مبنای عملکرد دولت در تعیین بودجه پارک‌های علم و فناوری است. از طرف دیگر، بر حمایت از توسعه مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری و با تاکید بر مشارکت بخش خصوصی در سیاست‌های کشور تاکید شده است.
وزارت علوم در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۵ خبر از نهایی شدن پارک‌های علمی و فناوری خصوصی با امضای وزیر علوم داده بود. معاون وزیر علوم نیز درست یک سال بعد اعلام کرد که فعالان صنعتی در حوزه‌های مختلف می‌توانند مجموعه‌ای را در قالب پارک علمی با فعالیت شرکت‌های داخلی و بین‌المللی ایجاد و مدیریت کنند و در صورت داشتن شرایط لازم، مجوزهای مربوطه را از وزارت علوم دریافت کنند، با این وجود هنوز آیین‌نامه پارک‌های علم و فناوری خصوصی ابلاغ نشده است.
در هر حال، مرحله نخست از ساخت نخستین پارک علم و فناوری بخش خصوصی در مردادماه ۹۷ با حضور معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری افتتاح شد. این پارک علم و فناوری در ایستگاه نوآوری شریف افتتاح شده و هم‌اکنون ۳۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف حمل‌ونقل الکترونیکی، نفت و گاز و سلامت در این پارک مستقر هستند.
در مجموع، به دلایلی از قبیل کم‌تحرکی نظام دولتی در برآورده کردن نیاز واحدهای فناور، ناسازگاری نظام مالی و اداری بخش دولتی و خصوصی و همچنین تجربه مراکز رشد موفق خارج از کشور، نیاز پارک‌های علم و فناوری به مدیریت خصوصی را توجیه می‌کند. از این‌رو، تاسیس و مدیریت پارک‌های علم و فناوری توسط بخش خصوصی ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین نیاز به نهایی شدن و ابلاغ آیین‌نامه پارک‌های علم و فناوری خصوصی، ایجاد مشوق‌ها و تسهیل روند ایجاد این قبیل پارک‌ها احساس می‌شود.
جمع‌بندی
تامین زیرساخت‌ها و فضای فیزیکی از مشکلات مهم پارک‌ها بهخصوص پارک‌های تازهتاسیس است که نیازمند تامین اعتبارات عمرانی بیشتری هستند، برای مثال، پارک علم و فناوری کهگیلویه و بویراحمد، پارک علم و فناوری زنجان ازجمله پارک‌هایی هستند که به‌تازگی راه‌اندازی شده‌اند و بنابراین برای احداث ساختمان، ایجاد فضاهای پژوهشی و خرید تجهیزات نیاز به اعتبارات تملک دارایی سرمایه‌ای مناسب دارند. به‌طور کلی، مشکل تامین اعتبارات یکی از مشکلات مهم پارک‌های علم و فناوری کشور است. دلیل آن این است که همه پارک‌ها دولتی بوده و بودجه آنها وابسته به اعتبارات مصوب و تخصیص‌یافته دولت است. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تامین مالی دولتی بدون قید و شرط و بدون ارتباط با بازده یا عملکرد پارک از نظر شاخص‌هایی نظیر میزان صادرات تعیین می‌شود، بنابراین نیاز به ایجاد مشوق‌ها و تسهیل روند ایجاد پارک‌های علم و فناوری خصوصی احساس می‌شود.
پارک‌های علم و فناوری کشور به لحاظ اجرایی نیز با مشکلات مختلفی ازجمله قوانین بیمه‌ای قراردادها و پرسنل شرکت‌ها و قوانین ورود و خروج سرمایه خارجی روبه‌رو هستند که برای انجام درست فعالیت‌های آنها دست و پاگیر هستند.
در مجموع به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی پارک‌ها باید براساس آمایش و ظرفیت بومی توسعه پیدا کنند (پرهیز از سیاست‌زدگی). همچنین نیاز به ارزیابی جامع عملکرد همه پارک‌های علم و فناوری کشور ضروری است. پارک‌ها از نظر شاخص‌هایی مانند سابقه، مکان (منطقه محروم یا توسعه‌یافته)، محصولات و سایر ویژگی‌ها دستهبندی شده و سپس بسته‌های سیاستی متناسب با هر گروه، جهت حمایت از آنها تدوین و ارایه شود. خصوصی‌سازی پارک‌ها، می‌تواند در افزایش عملکرد آنها بسیار نقش‌آفرین و موثر باشد. بنابراین مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد شناسایی موانع ورود بخش خصوصی به این حوزه و اتخاذ سیاست‌های حمایتی مناسب برای رفع آنها را درخواست کرده است.
