شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری در جهان و به‌خصوص در ایران داشته‌اند و اگرچه ورود ایرانی‌ها به شبکه‌های اجتماعی در ابتدا با فیس‌بوک رقم خورد، اما طولی نکشید که مجموعه درهمی از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی نیز راه خودشان را به کشور باز کردند.
وایبر، لاین، اینستاگرام، واتساپ، ایمو، توییتر و اسکایپ برخی از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی بودند که توسط ایرانیان به شکلی گسترده مورد استفاده قرار گرفته و البته در هر مقطع و بنا بر دلایل مختلف هر بار اقبال مردم به یکی بیشتر از بقیه بوده است.
برای پرونده آخر سال قصد داریم به بررسی پرطرفدارترین شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی حال حاضر ایران بپردازیم تا با نگاهی به سلیقه ایرانی‌ها در این حوزه ببینیم که هر بار به چه دلایلی و چگونه اقبال کاربران ایرانی به یک پیام‌رسان یا شبکه اجتماعی خاص کم شده یا چرا به دیگری علاقه‌مند شده‌اند.
تلگرام پرطرفدارترین پیام‌رسان در ایران
مساله فیلتر بودن فیس‌بوک از یک‌سو و قابلیت‌های ویژه تلگرام مانند امکان ایجاد کانال، گروه‌های کاری، خانوادگی و راحت بودن دسترسی به آن به سبب موبایل‌محور بودن و فیلتر نبودن، این اپ موبایلی را به‌سرعت به محبوب‌ترین پیام‌رسان موبایلی ایران تبدیل کرد. حالا دیگر حتی شبکه اجتماعی فیس‌بوک نیز که در دوره‌ای به‌عنوان بزرگ‌ترین شبکه اجتماعی ایرانیان شناخته می‌شد، در مقابل تلگرام حرفی برای گفتن ندارد و این اپ ساده است که به بزرگ‌ترین پاتوق مجازی ایرانیان تبدیل شده است.
آن‌طور که در گزارش یکی از سایت‌های خبری آمده، بیش از ۸/۴۵ میلیون کاربر تلگرام روی سرور اصلی تلگرام یعنی آی‌پی شماره ۱۴۹٫۱۵۴٫۱۶۷٫۹۹ مستقر هستند که مربوط به کاربران ایرانی است. پس به این ترتیب باید گفت در حال حاضر تقریبا نیمی از جمعیت کشور به شکل مستقیم در تلگرام حضور دارند که در نوع خود آماری بی‌نظیر است و درآمدهای سرشاری را نصیب صاحبان این اپ ساده می‌کند.
تلگرام در تمام سیستم‌عامل‌های روز و رایج در دنیا از اندروید و iOS و ویندوزفون گرفته تا لینوکس و ویندوز اجرا می‌شود و همین یکی از مهم‌ترین نقاط قوت آن است. علاوه بر این، ساده بودن کار و نیز امکان انتشار انواع مختلف فایل‌ها روی آن از دیگر عوامل موفقیت تلگرام است.
شما در تلگرام به‌راحتی می‌توانید پیام‌ها، تصاویر، ویدیوها و همه انواع پرونده‌ها و اسناد با پسوندهای مختلف را بدون هیچ مشکلی رد‌وبدل کنید و به‌اشتراک بگذارید.
با وجود امکانات گسترده ارایه‌شده روی تلگرام اما اگر تنها مزیت فنی باعث انتخاب تلگرام در ایران بود می‌بایست در سایر کشورهای جهان هم این اپ با استقبالی مشابه رو‌به‌رو شود، اما در حال حاضر ایرانی‌ها در میان سایر کشورها بیشترین کاربران حاضر در تلگرام را تشکیل می‌دهند. برخی از صاحب‌نظران معتقدند فیلتر و محدود شدن دسترسی به وایبر و لاین در مقاطعی خاص باعث هدایت مردم و ماندگاری آنها در این پیام‌رسان موبایلی و استفاده گسترده آنها از آن شد.
اینستاگرام پرطرفدارترین اپ اشتراک تصویر
در حال حاضر اینستاگرام بعد از تلگرام دومین شبکه اجتماعی پرطرفدار در کشور است؛ این غول آمریکایی اگرچه در ابتدا فقط یک ابزار ساده برای اشتراک‌گذاری عکس بود، اما از سال ۲۰۱۲ که توسط شرکت فیس‌بوک خریداری شد، رشد چشمگیر ۲۳ درصدی که ۲۰ برابر بیشتر از میزان رشد خود فیس‌بوک است را تجربه کرد.
اینستاگرام در ایران اما شاید حتی سرعت رشد بالاتری داشته است و در زمانی کوتاه به ابزار دوست‌داشتنی صاحبان فروشگاه‌های مختلف تبدیل شده است. حالا دیگر بسیاری از فروشگاه‌های لباس‌فروشی، کفش‌فروشی، پرده‌فروشی و مغازه‌های فروش لوازم منزل در سطح کشور، یک صفحه شخصی اینستاگرام ساخته و به معرفی اجناس خود و حتی فروش آنلاین پرداخته‌اند.
البته شرکت‌های مختلف نیز از فضای اینستاگرام برای معرفی خدماتی که ارایه می‌دهند استفاده می‌کنند و این اپ برای آنها هم به ابزار تبلیغاتی مناسب تبدیل شده است، به نحوی که حالا روی بیزینس‌کارت مدیران شرکت‌های مختلف، یک آدرس صفحه اینستاگرام نیز به‌چشم می‌خورد.
اما فروشگاه‌داران و مدیران شرکت‌ها تنها طرفداران ایرانی اینستا نیستند و جمعیت بزرگی از زنان خانه‌دار و دختران و پسران جوان هم از یک‌سو برای بررسی جدیدترین مدهای لباس و موی سر و از سوی دیگر برای اشتراک‌گذاری عکس‌های خود و جمع‌آوری لایک که به رقابتی پیچیده تبدیل شده به طرفداران درجه یک اینستاگرام تبدیل شده‌اند و البته بازار مکاره خرید و فروش لایک‌های بیهوده هم در این فضا ایجاد شده است.
در میان طرفداران اینستاگرام در ایران نباید از حضور چهره‌های معروف ایرانی مانند بازیگران و خواننده‌ها نیز غافل ماند. در حال حاضر بهنوش بختیاری با ۵/۵میلیون فالوئر پرطرفدارترین ایرانی حاضر در اینستاگرام است و هر پستش به‌طور متوسط ۱۰۰ هزار لایک می‌خورد. یکی از خوانندگان زیرزمینی هم از دیگر چهره‌های پرطرفدار اینستاگرام ایرانی‌ها است که حدود ۴ میلیون فالوئر دارد و هر پستش به‌طور متوسط ۵۰ هزار لایک می‌خورد که همین آمار گویای ضریب نفوذ بالای اینستاگرام در کشور است.
یکی دیگر از گروه‌های طرفدار اینستاگرام در کشور اما عکاسان هستند که با انتشار عکس‌های خود در این فضا برای جذب مخاطبان و حتی بعضا فروش کارهای خود تلاش می‌کنند. از آنجا که اینستاگرام برای بارگذاری راحت‌تر، حجم عکس را تا حدودی محدود می‌کند، کیفیت و اندازه عکس هم کمی پایین می‌آید و همین باعث می‌شود که عملا نشود از عکس‌های اینستاگرام برای تهیه پوستر یا استفاده در مجلات استفاده کرد. همین موضوع سبب می‌شود که کسانی که خواستار استفاده از عکس هستند مجبور شوند برای تهیه عکس با کیفیت مطلوب، آن را از صاحب صفحه خریداری کنند و به این ترتیب حقوق مالکیت معنوی هم رعایت شود.
البته حضور اینستاگرام در ایران در سال‌های اخیر با حاشیه‌هایی هم همراه بوده و این موضوع که امکان فیلتر شدن صفحاتی که مطالب غیراخلاقی و سیاسی منتشر می‌کنند وجود ندارد، در چند برهه مساله‌ساز شده است. گفته می‌شود امکان فیلتر صفحات خاص در اینستاگرام وجود ندارد و به این ترتیب یا باید کل آن را فیلتر کرد و یا به باز بودن صفحات مورددار تن در داد.
فیس‌بوک و مهاجرت ایرانیان از آن
ما ایرانی‌ها اصولا اولین‌ها را خیلی دوست داریم؛ البته هر چقدر که خوش‌استقبال هستیم و زودی با ایده‌های جدید کنار می‌آییم به همان میزان هم زود از آنها دل می‌کنیم.
مثلا یک نمونه‌اش همین بستنی آیس‌پک است که در نوع خودش اولین بود و از آن استقبال بی‌نظیری شد و البته خیلی زود هم محبوبیتش را از دست داد و جای خودش را به بعدی‌ها سپرد. شاید بر اساس همین منطق بود که در ابتدا از فیس‌بوک نیز به‌دلیل آنکه اولین شبکه اجتماعی بود استقبال گسترده‌ای شد و البته خیلی زود نیز میان ایرانی‌ها محبوبیتش را از دست داد.
در سال ۹۰ که اوج تب همه‌گیری فیس‌بوک در ایران بود، آمار ۱۷ میلیون کاربر ایرانی عضو این شبکه اعلام شد.
با وجود خیل عظیم طرفداران فیس‌بوک در ایران در سالیان گذشته اما با ورود تلگرام و اینستاگرام به یکباره بیشتر کاربران این شبکه اجتماعی به این اپ‌های موبایلی نقل مکان کردند و کاربران فعال فیس‌بوک با ریزش شدید مواجه شد. البته ریزش مخاطبان فیس‌بوک تنها در ایران اتفاق نیفتاده و کند شدن روند رشد این شبکه اجتماعی خبر از رسیدن آن به مرز اشباع به لحاظ تعداد کاربران می‌دهد. در سریال آمریکایی «آشنایی با مادر» یکی از شخصیت‌های سریال با اشاره به همین ریزش مخاطبان فیس‌بوک می‌گوید: الان دیگر فقط پدر و مادرها و افراد مسن در این شبکه اجتماعی فعال هستند و بقیه آن را ترک کرده‌اند.
با وجود ریزش بالای کاربران فعال فیس‌بوک اما همچنان این شبکه اجتماعی مورد توجه تعداد زیادی از خانواده‌های ایرانی، به‌خصوص آنهایی که بستگانشان در خارج از کشور هستند قرار دارد.
خانواده‌های ایرانی برای دیدن عکس‌های بستگانشان هرچند وقت یک‌بار به فیس‌بوک سر می‌زنند و صفحات ایرانی‌های خارج‌نشین را چک می‌کنند. علاوه بر این، فیس‌بوک برای بسیاری حکم یک محل برای ذخیره فایل‌های مختلف همچون عکس و فیلم‌های خانوادگی را پیدا کرده است؛ تصمیمی که البته بسیار پرریسک و اشتباه است.
آنها با ذخیره کردن آلبوم‌های خود و صدور اجازه دسترسی فقط برای خود و نزدیکان‌شان عملا یک آلبوم خانوادگی ایجاد می‌کنند که مسوولیت نگهداری و حفاظت آن بر عهده فیس‌بوک است. برای این عده، فیس‌بوک حکم گاوصندوقی را دارد که اطلاعات ارزشمند آنها را به رایگان نگهداری می‌کند و مانند هارد کامپیوترهای شخصی با خطر ویروسی شدن و پریدن اطلاعات هم مواجه نیست.
با توجه به نوع استفاده ایرانی‌ها از این شبکه اجتماعی باید گفت که ضمن ریزش شدید کاربران ایرانی فیس‌بوک به نوعی کاربری آن هم برای ایرانیان تغییر کرده است.
توییتر پاتوق اول خبرنگاران و سیاستمداران ایرانی
توییتر اگرچه شاید خیلی میان مردم عادی طرفدار نداشته باشد، اما محبوب‌ترین شبکه اجتماعی سیاستمداران و دنبال‌کنندگان اخبار و خبرنگاران است. با توجه به اینکه توییتر در سال‌های گذشته محدودیت ۱۴۰ کاراکتری برای ارسال پیام مستقیم داشت برای بسیاری از کاربران راضی‌کننده نبود، اما طرفداران اخبار و آنهایی که می‌خواستند در هر لحظه و ثانیه در جریان سرخط اخبار قرار گیرند به سبب انتقال سریع اخبار به آن توجه نشان دادند. حضور گسترده سیاستمداران و خبرنگاران بیشتر رسانه‌ها در توییتر و توییت کردن اخبار در لحظه وقوع توسط آنها، باعث شده که سرعت انتقال اخبار در این شبکه اجتماعی حتی از خبرگزاری‌ها نیز پیشی بگیرد.
توییتر البته به سبب همین خبرمحوری و کم‌رنگ بودن جنبه سرگرمی و انتشار عکس و فیلم در آن چندان مورد توجه مخاطبان عام ایرانی قرار نگرفته است و البته فیلتر بودن این شبکه اجتماعی هم باعث شده که به میزان بیشتری از محبوبیت آن در ایران کاسته شود.
اگرچه توییتر در دو سال اخیر سعی کرده با اقداماتی مانند اضافه کردن امکان ارسال پیام مستقیم از ۱۴۰ حرف به ۱۱۰۰ حرف عملا جنبه تفریحی‌اش را بالا ببرد اما لااقل این کار آنها روی مخاطبان ایرانی اثر چندانی نداشته و همچنان استفاده از توییتر در ایران بیشتر مختص سیاسیون، روزنامه‌نگاران و علاقه‌مندان به اخبار است.
لاین؛ اپلیکیشنی با کارکردی دوگانه
لاین پیام‌رسانی است که علاوه بر ایفای نقش ارسال و دریافت پیام، امکان تماس تلفنی را هم برقرار می‌کند. همین ویژگی آن باعث شده بود در دوره‌ای که تماس‌های صوتی وایبر با محدودیت‌هایی مواجه بودند این اپلیکیشن در میان ایرانی‌ها طرفداران زیادی پیدا کند. البته تماس صوتی لاین با تاخیر یکی دو ثانیه‌ای صورت می‌گرفت و امکان تماس تصویری هم در آن وجود نداشت همین محدودیت‌ها به مرور باعث شد که لاین لااقل برای برقراری تماس جای خود را به تانگو و سایر رقبا بدهد.
با این وجود اما لاین کارکردهای چندگانه داشت و امکان استفاده از آن به‌عنوان یک شبکه اجتماعی همچون فیس‌بوک باعث شد که این اپلیکیشن همچنان طرفداران خود را داشته باشد.
امکان نوشتن مطالب و انتشار پست و قابلیت‌هایی مشابه فیس‌بوک باعث شده که همچنان این اپ طرف توجه گروه بزرگی از کاربران ایرانی باقی بماند. علاوه بر این، فعالیت‌های گردانندگان آن برای پشتیبانی از زبان فارسی و ارایه صفحات آموزش زبان انگلیسی، سرگرمی و مسابقه به زبان فارسی هم گویای این است که سازندگان ژاپنی لاین روی کاربران ایرانی خود حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند و حالا حالاها این اپلیکیشن برای حضور در بازار پرجنب‌وجوش کاربران ایرانی برنامه دارد.
واتساپ جزیره‌ای از غول اینترنتی زاکربرگ
اگرچه واتساپ در ابتدای شروع به فعالیت اعلام کرده بود که فقط برای یک سال به‌صورت رایگان خدمات خود را ارایه می‌دهد، اما به‌زودی صاحبان این کمپانی فهمیدند بازار شدیدا رقابتی پیام‌رسان‌های موبایلی جایی برای عرضه اپ‌های پولی باقی نمی‌گذارد؛ به همین دلیل نیز به‌سرعت اعلام کردند که برای همیشه این اپلیکیشن رایگان خواهد ماند.
واتساپ از آن جهت که می‌توان علاوه بر فرستادن متن، از آن برای ارسال فایل‌های مختلف مانند پی‌دی‌اف نیز استفاده کرد و داده‌های حجیم را بدون پایین آمدن کیفیت آنها ارسال کرد در تمام دنیا و نیز در ایران مورد توجه قرار گرفته است. از دیگر قابلیت‌های قابل توجه آن، رمز‌گذاری پیام‌ها پیش از ارسال است که باعث می‌شود خطر سرقت اطلاعات افراد به حداقل کاهش پیدا کند. ارسال ۵۴ میلیارد پیام کوتاه به‌صورت روزانه در واتساپ و حضور فعال ۴۳۰ میلیون کاربر در آن موجب شد که زاکربرگ (مالک فیس‌بوک) به فکر تصاحب این شرکت نوپا و پردرآمد هم بیفتد و با خرید نقدی آن در سال ۲۰۱۴ مالکیت قطعی آن را به شرکت فیس‌بوک منتقل کند تا غول رسانه‌ای مارک زاکربرگ در حوزه شبکه‌های اجتماعی تکمیل شود.
ورود واتساپ به ایران اما با سر‌وصداهای زیادی همراه بود و مسوولان مختلف قضایی در هنگام ورود آن به ایران خواستار فیلتر‌شدنش بودند. با این وجود اما وزارت ارتباطات با تمام قوا دربرابر فشارهایی که برای فیلتر کردن واتساپ وارد می‌شد مقاومت کرد و حاضر به فیلتر کردن آن نشد.
فراهم بودن فضای فعالیت در ایران باعث شد که گردانندگان این پیام‌رسان موبایلی برای جذب هرچه بیشتر مخاطبان ایرانی رو به استفاده از زبان فارسی در اپ خود بیاورند و به این ترتیب با تعریف و ایجاد زبان فارسی در واتساپ، از سال ۹۴ تاکنون نسخه فارسی این اپلیکیشن موبایلی در حال فعالیت و ارایه خدمت به ایرانیان است که طبیعتا ترافیک بالای کاربران ایرانی روی آن سود سرشاری را هم برای صاحبان این اپ آمریکایی ایجاد می‌کند.
سایر پیام‌رسان‌های و شبکه‌های پرطرفدار در ایران
وقتی که برای نخستین‌بار پلی‌استیشن وان به بازار ایران وارد شد یک بازی بیشتر از همه مورد توجه قرار گرفت و آن فوتبال ۹۸ بود. اگر آن موقع با این کنسول بازی کرده باشید به‌خوبی می‌دانید که بهترین تیم‌های آن بازی تیم‌های منتخب جهان و منتخب اروپا بودند که گلچینی از بهترین بازیکنان جهان را شامل می‌شد. با این وجود اما بازیکنان خوب زیادی وجود داشتند که در این دو تیم حاضر نبودند که «پاول ندود» هافبک بی‌نظیر یوونتوس و «یان کلر» غول دو متر و دوسانتیمتری تیم دورتمند از آن جمله بودند.
برای استفاده از قابلیت‌های ویژه و استثنایی این بازیکنان تیمی به نام تیم غایبان در این بازی ایجاد شده بود که به سبب بازیکنان باکیفیت حاضر در آن از جمله ندود و کلر، در میان خوره‌های بازی، طرفداران زیادی داشت.
اگر بخواهیم با همین نگاه به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی توجه کنیم باید گفت که غول‌های زیادی در این عرصه مطرح شدند و از قضا طرفداران پروپاقرصی هم در ایران به‌دست آوردند که تا اینجا با مهم و مهم‌تر خواندن، از ذکر برخی از آنها غافل مانده‌ایم و حالا می‌خواهیم هرچند مختصر به تیم منتخب غایبان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های موبایلی بپردازیم.
ایمو، اسکایپ، تانگو و کلوب مهم‌ترین غایبانی هستند که در مقاطع مختلف در کشور مطرح شده و خیل قابل توجهی از کاربران ایرانی را با خود همراه کرده‌اند.
ایمو و تانگو بیش از هر چیز موفقیت خود را در ایران مدیون امکان برقراری تماس تصویری هستند. در دوره‌ای که رایتل انحصار تماس تصویری را در اختیار داشت و هیچ اقدامی برای برقراری تماس تصویری انجام نداده بود و البته در دوره‌ای که انحصار تمام شده بود اما اپراتورهای ایرانی منتظر پیوست فرهنگی بودند -که البته هنوز هم ابلاغ نشده است – تانگو با برقراری امکان تماس تصویری به اپلیکیشن محبوب ایرانی‌ها تبدیل شد.
حالا اما تانگو به سبب قطعی‌های مکرر و کیفیت پایین تصویرش در ایران محبوبیت خود را از دست داده است و اسکایپ و ایمو جای آن را برای ایرانیان پر کرده‌اند. امکان برقراری تماس تلفنی تصویری با ایمو و امکان ارایه ویدیوکنفرانس از مسافت‌های بسیار دور و با کیفیت مناسب با اسکایپ باعث شده این دو اپ در ایران محبوبیت روزافزونی پیدا کنند.
در میان هجوم اپلیکیشن‌های پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی خارجی اما چند شبکه اجتماعی ایرانی مانند فیس‌نما و کلوب هم در حال فعالیت هستند و پیام‌رسان‌های موبایلی ایرانی مانند سروش و بیسفون هم ایجاد شده‌اند که مرتب توسط رسانه‌های رسمی تبلیغ می‌شوند، اما هنوز میزان حضور ایرانی‌ها در آنها به مراتب پایین‌تر از شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های خارجی است.
شاید دریافت هزینه برای ارایه خدماتی که در شبکه‌های اجتماعی خارجی به رایگان عرضه می‌شود، یکی از دلایل استقبال کم‌رنگ از شبکه‌های اجتماعی ایرانی باشد اما بالاتر از این‌ها موضوع مهم‌تر، اعتماد پایین کاربران ایرانی به حفظ اطلاعات‌شان توسط ارایه‌کنندگان داخلی است که برای اخذ نتایج بهتر و توسعه فعالیت پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی باید به آن توجه شود.
